53نفر یا 50 و 3نفر

آرش نهاوندی/روزنامه‌نگار

انور خامه‌ای که به‌تازگی در 102سالگی درگذشت، آخرین بازمانده 53نفر و فردی است که از نزدیک تجربه روزهای نخست حزب توده را تجربه کرده و به گفته خودش، شاگرد دکتر تقی ارانی و معرف جلال آل‌احمد و عامل عضویت وی در حزب توده بوده است. از انور خامه‌ای رمان‌ها و کتاب‌های سیاسی 
بر جامانده است. ازجمله رمان‌های قابل توجه انور خامه‌ای که به نوعی نیز می‌توان آن را گونه‌ای خاطره‌نویسی از برهه‌ای از تاریخ معاصر ایران و به‌ویژه در مورد سر‌گذشت حزب کمونیست ایران و چپگرایان مشهور دوران رضاشاه دانست، رمان «50و 3نفر» است که زیر سایه کتاب «53نفر» بزرگ علوی مانده است. 

53نفر
53نفر در واقع گروهی از افراد دارای تمایلات کمونیستی و چپگرایانه بودند که بسیاری از آنان نیز ازجمله افراد عضو نخستین حزب کمونیست ایران بودند. در دوره رضاشاه به‌دلیل محدودیت‌ها علیه مرام اشتراکی حزب کمونیست برخی از افرادی که دیدگاه چپگرایانه داشتند، در داخل کشور با مجله دنیا همکاری می‌کردند که تحت سردبیری دکتر تقی ارانی، از چپگرایان مشهور و تحصیلکرده آن دوران اداره می‌شد. مجله دنیا به باور چپگرایان آن دوران تأثیر غریبی بر محیط اجتماعی آن روز ایران بر جای گذاشت؛ چراکه به عقیده چپگرایان عصر رضاشاه، مجله دنیا به‌جای یک مجله مبتذل، متملق، گمراه‌کننده و محافظه‌کار، یک مجله مبارز، هدایت‌کننده انقلابی و بدیع بود. این مجله باعث بروز حساسیت‌های زیاد هیأت حاکمه زمان رضاشاه شد و پس از 12شماره، توقیف شد. در پی تعطیلی این مجله، حاکمیت برخورد جدی خود با افراد دارای تمایلات کمونیستی در ایران را آغاز کرد و متعاقب آن در ماه‌ها و سال‌های بعد افراد چپگرای شاخص دستگیر شدند. گفته می‌شد این افراد 53نفر بودند که پیش از دستگیری یا با یکدیگر آشنایی نداشتند یا اینکه ارتباط سیاسی بین آنها نبود. افراد شاخصی از همین 53نفر بودند که پس از سقوط رضاشاه در 1320، مبادرت به تشکیل حزب توده کردند.

علوی و خامه‌ای
انور خامه‌ای را به‌دلیل حضور در وقایع مهم دومین دهه زمامداری رضاشاه و 12سال پرتلاطم و پرفرازونشیب پس از سقوط رضاشاه تا استقرار محمدرضاشاه (1320-1332) می‌توان ازجمله مهم‌ترین شاهدان و گواهان وقایع سرنوشت‌ساز آن دوران دانست. او سال‌ها بعد نگارش کتاب 50و‌3 نفر را آغاز می‌کند که پس از مدتی به یکی از منابع اصلی درباره 53نفر و آنچه بر آنان در زندان قصر و دادگاه رفته است، تبدیل می‌شود. پیش از نگارش کتاب «50و 3نفر» اما بزرگ علوی کتاب «53نفر» را نگاشته بود. بزرگ علوی اما با انور خامه‌ای یک تفاوت ویژه داشت؛ او از اعضای برجسته و شناخته‌شده ادبی بود که به همراه صادق هدایت، مسعود فرزاد و مجتبی مینوی حلقه ادبی ربعه را در زمان رضا‌شاه تشکیل داده بود. شهرت ادبی بزرگ علوی باعث شد که کتاب او بیشتر مورد توجه قرار گیرد. اما نکته قابل توجه درباره کتاب بزرگ علوی، این است که وی کتاب خود را بیشتر داستان‌گونه می‌نویسد و بیشتر تاریخ را با روایات توصیفات داستانی در هم می‌آمیزد و در کتاب خود خیلی به برخوردهای توهین‌آمیز مأموران رضا‌شاهی با 53نفر می‌پردازد و حتی در پاره‌ای از موارد از خاطرات زندانیان در کتاب خود داستان‌های جداگانه‌ای نیز می‌سازد، البته بزرگ علوی نیز مانند انورخامه‌ای به محاکمه دکتر تقی ارانی مهم‌ترین فرد در میان 53نفر می‌پردازد و دفاع دکتر ارانی از خود را شاهکار محاکمات تاریخ معاصر ایران عنوان می‌کند. اما انور خامه‌ای که بعدها از حزب توده به همراه خلیل ملکی و جلال آل‌احمد جدا شد، در کتاب 50و‌3نفر یا کتاب خاطرات سیاسی انور خامه‌ای، 3چهره از میان 53نفر را جدا می‌کند. از نظر وی، این 3چهره یعنی دکتر تقی ارانی، دکتر عبدالصمد کامبخش و محمد شورشیان، در فراز و فرودهای 53نفر نقشی اساسی داشتند. از همین‌رو‌ست که خامه‌ای در کتاب 50و3 نفر 3فصل اصلی کتاب خود را به این 3چهره اختصاص می‌دهد.

انور خامه‌ای درباره 53نفر چه می‌گوید؟
به‌رغم آنکه انور خامه‌ای اثر 53نفر بزرگ علوی را به‌عنوان اثری ادبی می‌ستاید، اما معتقد است که کتاب 53نفر بزرگ علوی یک اثر سیاسی و تبلیغاتی است و بزرگ علوی در این کتاب درباره ایدئولوژی، سازمان، پیدایش و دستگیری 53نفر هیچ نمی‌گوید. انور خامه‌ای اما کتاب خاطرات سیاسی خلیل ملکی(که بخش عمده‌ای از آن کتاب هم به 53نفر می‌پردازد) را بیشتر منطبق بر واقعیات می‌داند و در کتاب خود به این نکته اشاره دارد که در این کتاب بخشی از واقعیت بدون پرده‌پوشی گفته شده است، اما این کتاب در حقیقت بیان خاطراتی پراکنده است و نه گزارشی منظم و مدون از یک جریان تاریخی. انور خامه‌ای اما در کتاب خود که با عنوان فرعی «50 و 3 نفر از فرصت بزرگ از دست رفته از انشعاب تا کودتا» انتشار یافته است، بدون پرده‌پوشی درباره 53 نفر و آن دسته از اعضای آن 53نفر که به باور وی شاخص‌ترین آنها بودند، نوشته است. درحالی‌که انور خامه‌ای، تقی ارانی را به‌دلیل شجاعت و ثابت‌قدمی‌اش می‌ستاید، عبدالصمد کامبخش، که بعدها از رهبران اصلی حزب توده شد‌ را مسئول دستگیری 90درصد افراد گروه 53نفر و متلاشی‌شدن این گروه می‌داند. البته به این مدعای انور خامه‌ای درباره عبدالصمد کامبخش باید به دیده تردید نگریست؛ چراکه خود کامبخش نیز در دادگاهی که برای رسیدگی به اتهامات 53نفر برگزار شد، به 10سال زندان محکوم شد و 15‌ماه را نیز در بوشهر در تبعید گذراند. بنابراین بعید است بتوان او را مسئول دستگیری 09درصد از اعضای 35نفر دانست. در کتاب «خاطرات سیاسی انور خامه‌ای» به نکته خیلی مهمی اشاره شده است؛ خامه‌‌ای معتقد است که اگرچه تقریبا همه افراد 53نفر به راه کمونیسم می‌رفتند، اما همه آنان نیت درستی نداشتند و نیت‌های آنان با هم تفاوت‌های فاحش داشت. خامه‌ای درکتاب خود ضمن تمجید از شخصیت و منش و رفتار تقی ارانی او را ازجمله افرادی می‌داند که ابزاری اشتباه را برای رسیدن به هدف خود انتخاب کرده بود.