فرهنگ و زندگی
دارالعلم شیعه؛یک‌سده پس از تأسیس
امیررضا محمدی
حوزه علمیه مقدسه و معظّمه قم را بدون شک یکی از مبادی مهم تحولات مختلف یک‌صدسال اخیر ایران می‌توان نامید که زاییده قرن پیشین و زاینده بزرگ‌ترین چهره‌ها و اتفاقات تأثیرگذار در جامعه آینده خویش است.
سابقه علمی و فرهنگی شهر قم به سده دوم هجری بازمی‌گردد اما در این میان دوره صفویه را می‌توان با آمدوشدهای دانش‌ورزان آن دوره مبنا قرار داد. اما این روند تا اواخر دوره قاجار رو به فراموشی گذاشت تا جایی که مدارس معتبر و با سابقه‌ای چون فیضیه و دارالشفاء به محل کسب‌وکار اصناف و حتی جایی برای اطراق کاروانیان و بیتوته گدایان و دراویش بدل شده بود تا اینکه با همت آیت‌الله میرزا محمد فیض قمی در سال ١٢٩٧ این مدارس احیا و حیات علمی تازه‌ای به قم بخشیده شد.
اما با تدبیر آیت‌الله شیخ محمدتقی بافقی و همراهی و واسطه 4تن از علمای قم بنا شد تا برای سامان دادن به اوضاع مدارس و طلاب از آیت‌الله حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی که در سلطان‌آباد (اراک) به رتق و فتق مدارس آن دیار می‌پرداخت، دعوت کنند تا قم را آبرو بخشد.
بدین‌سان حاج‌شیخ در سال ١٣٠٠ در ۶۴ سالگی به قم آمد و «حاج‌شیخِ مؤسس» لقب گرفت. او سال‌های متمادی به جد و جهد در حوزه‌های علمیه نجف، کربلا و سامرا نزد بزرگانی چون میرزای شیرازی، آخوند خراسانی و سیدیزدی تحصیل کرده و به جایگاهی رسیده بود که مرجعیت شیعه به او پیشنهاد شد اما شیخ اقامت در ایران را وظیفه خود می‌دانست و از «قرارگرفتن ایرانیان در مسیر تباهی و انحطاط فکری» نگران بود. او در این سال‌ها تجربیات فراوانی از نحوه اداره مدارس علمیه پیدا کرده بود و به همین‌خاطر حوزه اراک را متحول کرد و با این پیشینه به همراه تعدادی از شاگردان مستعد خود به قم آمد. این حُسن‌شهرت و سابقه نیک سبب شد تا همزمان با تأسیس حوزه علمیه قم در سوم فروردین ١٣٠١، استقبال بی‌نظیری از سوی طلاب و علما اتفاق افتاد به‌طوری‌که در این مدت تا رحلت شیخ در سال ١٣١۵، عدد طلاب از ٧٠ نفر به هزار تن رسید گرچه این عدد پس از خفقان رضاخانی کاهش یافت؛ همچنین موجب هجرت موقت و بعضاً دائم استادان فقه و اصول از شهرهای ایران به قم شد. زعمای بزرگ نجف، آیات عظام میرزای نائینی و سیدابوالحسن اصفهانی هم در استقبال از این واقعه مبارک مدتی در قم مستقر شدند که احمدشاه جوان هم پس از اینکه یک‌بار برای تبریک تأسیس آمده بود، این‌بار برای خوش‌آمدگویی به علمای نجف به قم آمد. رضاخان هم برای پیشبرد اهداف خود در سال ١٣٠٣ به قم سفری داشت که با بی‌میلی علما و شخص شیخ مواجه شد. اما شاید نخستین تحرک سیاسی حوزه قم را مهاجرت علمای اصفهان به قم به رهبری حاج‌آقا نورالله اصفهانی در اعتراض به نظام سربازگیری اجباری برشمرد. با آنکه آیت الله حائری نسبت به تحولات سیاسی حتی در خلال مشروطه اظهار نظر نمی‌کرد اما در قضیه کشف حجاب به مخالفت جدی پرداخت. حاج‌شیخ مؤسس تحول تازه‌ای در شیوه اداره مدارس و تقسیم شهریه میان طلاب پیش گرفت و در آموزش فقه و دروس جانبی حوزه هم تدابیری اتخاذ کرد و نظامی جدیدی از آموزش علوم دینی را بنیان گذاشت که پس از او نیز این راه ادامه پیدا کرد. ۴٠سال پس از رحلت شیخ، شاگرد خاصه‌اش، امام خمینی(ره) در جایگاه اثرگذارترین مرجع قم، نخبگان حوزه را با خود همراه کرده و سرانجام با پیشتازی مردم، انقلاب اسلامی را به پیروزی رساند. این تحول عظیم با محوریت حوزه علمیه قم، غایت راهی بود که شیخ‌عبدالکریم پس از صدها سال تلاش و جان‌فرسایی فقها، علما و محدثان ایرانی شیعه در مشهد، اصفهان، تهران، قم، شیراز و تبریز محقق کرده بود، که اکنون بدل به قطب و مرکز ثقل علوم دینی شیعیان جهان شده است.
