حوزه علمیه بابرکت، برای تاریخ شیعه

علی‌الله سلیمی-روزنامه‌نگار

مدرسه علمیه فیضیه قم نام آشنایی در میان مدارس علوم دینی در ایران و جهان است که بسیاری از علمای تراز اول جهان تشیع در آن تحصیل کرده و به مدارک حوزوی سطوح بالا دست یافته و در تبیین جریان‌های شیعی در ایران و جهان نقش‌آفرینی کرده و تأثیرگذار بوده‌اند. این مدرسه به‌عنوان یک مکان پرنفوذ و جریان‌ساز که نقش تعیین‌کننده‌ای در شکل‌گیری و تداوم نهضت اسلامی به رهبری حضرت امام خمینی(ره) داشته و دارد، اکنون شاهد یکصدمین سال بازتاسیس خود است و در این راستا، اخیرا کتاب «فیضیه در گذر تاریخ» تألیف محمدعلی رجایی‌نژاد و محمدحسن عباسی از سوی مرکز اسناد انقلاب اسلامی چاپ و منتشر شده است.



1 در میان کتاب‌های پژوهشی که به تاریخچه مدرسه فیضیه قم می‌پردازند، کتاب «فیضیه در گذر تاریخ» از جهات گوناگون قابل توجه و تأمل است. این اثر تحقیقی در آستانه صدمین سالروز بازتأسیس این مدرسه علمیه تدوین شده و تاریخچه و کارنامه «مدرسه علمیه فیضیه» در این شهر را از زوایای گوناگون می‌جوید. توضیح آنکه شهر قم از دیرباز، کانون حضور فقیهان شیعه و محافل تدریس و تدرّس علوم اسلامی بوده و شخصیت‌های علمی فراوانی به جهان تشیع عرضه داشته است. در این میان، حضور آیت‌الله‌العظمی حاج شیخ‌عبدالکریم حائری در شهر قم، تنها فصلی از این تاریخچه و البته بخشی مؤثر از آن قلمداد می‌شود.

2 نقش مؤثر آیت‌‌الله‌العظمی حائری یزدی در احیا‌ و بقای مدرسه فیضیه از نکات بارزی است که در ابتدای کتاب به آن اشاره شده است. در بخشی از مقدمه این کتاب «فیضیه در گذر تاریخ» می‌خوانیم: «تمام همت و تلاش آیت‌الله‌العظمی حائری یزدی صرف احیای حوزه‌‌ علمیه و بقای آن در برابر تهاجمات رضاشاه شد. از آن زمان به بعد، فیضیه مرکز و کانون تحولات سیاسی و اجتماعی شد. از فعالیت‌های مؤثر انجام‌شده در این مرکز فرهنگی و سیاسی در دوره‌‌ زعامت آیت‌الله‌العظمی بروجردی می‌توان به مواردی مانند فعالیت فزاینده‌ فدائیان اسلام از سال‌های 1329 به بعد در قضایایی چون ملی‌شدن صنعت نفت و واکنش به انتقال جنازه‌ رضا‌شاه به ایران، اشغال فلسطین و تشکیل دولت غاصب اسرائیل اشاره کرد.

3 از دیگر نکات مهم تاریخی که در کتاب «فیضیه در گذر تاریخ» به آن اشاره شده، توسعه فعالیت‌های سیاسی طلاب و روحانیون در این مرکز دینی است. کتاب اشاره دارد که دهه‌40 شمسی اوج فعالیت‌های سیاسی طلاب و روحانیون در حوزه علمیه قم است. اقدام وحشیانه‌‌ رژیم طاغوت در حمله به فیضیه در دوم فروردین سال1342 و 17خرداد سال1354 هرگز از ذهن و خاطره‌‌ مردم و از سینه تاریخ پاک نخواهد شد. سخنرانی‌‌های آتشین انقلابیون به‌ویژه امام خمینی(ره) در عصر عاشورای1383 قمری از نقاط عطف مدرسه فیضیه قم محسوب می‌شود. استقبال باشکوه مردم قم از امام خمینی(ره) پس از پیروزی انقلاب اسلامی و حضور ایشان در نخستین ساعات ورود به قم در مدرسه‌‌ فیضیه و سخنرانی در آن از نکات به‌یادماندنی این مدرسه است.

4 کتاب «فیضیه در گذر تاریخ» سعی دارد در کنار بازخوانی تاریخچه این مکان دینی و آموزشی، به کلیت پیشینه این نهاد علمی، مدرسه فیضیه قم هم بپردازد و آن را نمایان سازد. درباره محتوای این کتاب می‌توان گفت، مدرسه فیضیه قم، از مراکز علمی مهم در تاریخ ایران و اسلام است. پیشینه این مدرسه علمیه، به دوران سلجوقیان می‌رسد. فیضیه از بدو تأسیس، تغییرات ظاهری و ساختاری متعددی را به‌خود دیده است. این مکان در تاریخ انقلاب اسلامی نیز منشأ اثر بوده است. حمله عمال پهلوی به طلاب در نوروز۱۳۴۲، در همین مکان رخ داد. فیضیه همچنین مکانی است که بسیاری از شخصیت‌های انقلابی در آن پرورش یافته‌اند.

5 مدرسه فیضیه قم و انقلاب اسلامی ایران ارتباط مستقیم و تنگاتنگی با همدیگر دارند و اگر بخواهیم درباره تاریخ انقلاب اسلامی تحقیق و جست‌و‌جو کنیم، بدون درنظر گرفتن تاریخ و نقش حوزه علمیه قم عملا امکان‌پذیر نیست. به بیان دیگر، بررسی تاریخچه مدرسه فیضیه قم به‌عنوان یک مکان علمی و دینی، برای شناخت انقلاب اسلامی و فعالیت‌های علمی و دینی، لازم و ضروری است. کتاب فیضیه در گذر تاریخ، با همین هدف تدوین شده است. به تعبیر نویسندگان اثر، هدف از تدوین این کتاب، «روشن ساختن پیشینه مدرسه فیضیه»، «شناساندن شاکله ساختاری این بنا»، «شناخت کارگزاران تأثیرگذار این نهاد مذهبی-سیاسی» و «معرفی سیر تحولات فیضیه در طول تاریخ» است.

6 در کتاب «فیضیه در گذر تاریخ» برای درک تاریخ فیضیه سعی شده به 3سؤال مبنایی پاسخ داده شود؛ فرایند تحول فیضیه از تأسیس تاکنون، تحت‌تأثیر چه عواملی بوده است؟ ساختارهای مؤثر بر فیضیه در مسیر تحولات تاریخی کدام است؟ و کنشگران مؤثر بر روند تحولات تاریخی فیضیه چه کسانی بوده‌‌اند؟ بررسی چگونگی تحولات تاریخی فیضیه و شناخت عوامل مؤثر در این تحولات، مسئله‌ای قابل‌تأمل و مداقه است که کتاب حاضر قصد توصیف و تبیین آن را دارد. از همین رو توجه به آن و پرداختن به آن و نیز شناساندن هرچه بیشتر این مکان فرهنگی و علمی به طالبان و تشنگان شناخت و معرفت، گامی رو به‌جلو و خدمتی درخور به پیشگاه علم و فرهنگ و اندیشه است.

7 نویسندگان کتاب «فیضیه در گذر تاریخ» کوشیده‌اند به 2‌مقوله «پیشینه» و «تاریخچه» که در ظاهر مجزا، اما مرتبط به هم هستند، بپردازند و ابعاد آنها را روشن کنند. به‌عبارت دیگر، بررسی چگونگی تحولات تاریخی فیضیه و شناخت عوامل مؤثر در این تحولات، مسئله‌ای قابل‌تأمل است که این کتاب، قصد توصیف و تبیین آن را دارد. بنابر‌این، کتاب حاضر در تقسیم‌بندی محتوایی مشتمل بر 2بخش است؛ بخش نخست در 4فصل به بررسی پیشینه فیضیه از تأسیس تا احیا می‌پردازد و بخش دوم، به بررسی تاریخچه مدرسه فیضیه از دوران حضرت آیت‌الله‌العظمی حاج شیخ‌عبدالکریم حائری به بعد اختصاص دارد.

8 چاپ اول (تابستان1401) کتاب «فیضیه در گذر تاریخ» تألیف محمدعلی رجایی‌نژاد و محمدحسن عباسی در 196صفحه، شمارگان 500نسخه و قیمت 65هزارتومان توسط انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی چاپ و منتشر شده‌است.