ویژه نامه شورایاری ها
وقتی از شورایاری حرف می‌زنیم دقیقاً از چه نهادی حرف می‌زنیم
بزرگ‌ترین انجمن محلی تهران
مرضیه موسوی
آذر ماه سال 1378 بود که اعضای شورای‌شهر تهران طرح تشکیل شورایاری‌ها را تصویب کردند. طرحی که یک سال بعد، مردم را به پای صندوق‌های رأی محله خود کشاند تا شورایی از معتمدان و کاربلدان محلی را تشکیل دهند تا پل ارتباطی بین آنها و مسئولان شهری بزنند. حالا 19 سال از آن روزها می‌گذرد و شورایاری‌ها چهارمین دوره خود را هم پشت سر می‌گذارند. افزایش تعداد محله‌های شهر تهران، افزایش تعداد اعضای شورایاری‌های هر محله و همچنین افزایش مراجعه مردم به شورایاری‌ها و افزایش مشارکت‌های شهروندی در انتخابات شورایاری، از بیشتر شدن اهمیت شورایاری در میان شهروندان خبر می‌دهد. «احیای مفهوم بچه‌محل» یکی از مهم‌ترین اهداف تشکیل شورایاری‌ها در محله‌های تهران است. برگزاری پنجمین دوره انتخابات شورایاری محله‌های تهران بهانه‌ای است برای مرور وظایف و اهداف و رویکردهای شورایاری در این سال‌ها. نخستین دوره انتخابات شورایاری‌های شهر تهران در 13 منطقه شهر برگزار شد و شورایاری محله جوانمرد قصاب در شهر ری، نخستین شورایاری شکل گرفته در تهران در سال 1379 بود.
احیای مفهوم «بچه‌محل»
«شورایاری انجمنی غیر‌دولتی، غیر‌متمرکز، غیر‌سیاسی، داوطلبانه، مشارکتی و خودگردان است که اعضای آن به‌صورت افتخاری فعالیت می‌کنند.» این تعریف شورایاری در اساسنامه شورایاری‌های شهر تهران است که آنها را واسطه میان مردم و مسئولان محلی قرار می‌دهد. مدتی از تشکیل شورای‌شهر تهران نگذشته بود که نیاز به ایجاد شوراهای محلی خود را نشان داد افرادی که بتوانند از گوشه و کنار همه محله‌های تهران مشکلات و ضعف‌ها و قوت‌ها را بشناسند و برطرف کردن آنها را از مسئولان شهری و محلی مطالبه کنند. شورایاری در حال حاضر بزرگ‌ترین انجمن محلی در تهران است که بیش از 2 هزار و 500 عضو دارد. اعضای شورایاری هر محله از میان اهالی همان محله انتخاب می‌شوند. «احمد مسجدجامعی»، عضو شورای‌شهر و رئیس ستاد شورایاری‌های شورای‌شهر تهران می‌گوید: «با اجرای موفق انتخابات شورایاری‌ها می‌توانیم شاهد رشد و تکامل حرکتی باشیم که حضور مردم در تصمیمات شهری و محلی را فراهم می‌کند. شورایاری‌ها ارتباط‌دهنده مدیران شهری و شورا به تک تک خانه‌ها و کوچه‌های این شهر هستند و کمک می‌کنند که فضای شهری، فضای پرطراوت‌تر و شادتری باشد.» جوانان و میانسالان در دوره‌های گذشته بیشترین حضور در میان اعضای شورایاری‌های محله‌های تهران را داشته‌اند و در میان آنها افرادی با تخصص‌های تحصیلات مختلف به چشم می‌خورد. مهم‌ترین وجه مشترک همه اعضای شورایاری‌ها در دوره‌های مختلف در محله‌های تهران، دغدغه‌مند بودن آنها نسبت به محله و برطرف کردن مشکلات شهری و شهروندی همسایه‌های‌شان است. ایجاد حس تعلق محلی بیشتر در شهروندان و احیای مفهوم «بچه‌محل» در بسیاری از محله‌های شهر، بزرگ‌ترین هدفی است که شورایاری‌ها به دنبال تحقق آن هستند.
تجربه و تخصص اهالی هر محله
«یاران شهر» عنوانی است که احمد مسجدجامعی با اطلاق آن به شورایاران، به وظایف و رویکردهای شورایاری‌ها اشاره می‌کند؛ افرادی که قرار است چشم و گوش مردم محله خود باشند و بر اساس اولویتهای محلی خود، برطرف کردن مشکلات را از مدیران شهری‌طلب کنند. از مهم‌ترین وظایف این افراد، استفاده از تجربه و تخصص شهروندان محله‌ها و واگذاری امور هر محله به اهالی آن است. اصلاح هندسی معابر شهر، ایجاد پاتوق‌های محلی، تلاش برای آسیب‌‌های اجتماعی محله‌ها، بهبود سرانه‌های ورزشی و فرهنگی و تفریحی از جمله نیازهایی است که در این سال‌ها به کمک شورایاران شناسایی شده و مدیران شهری و اهالی محله سعی در برطرف کردن آن داشتند. جلب مشارکت‌های بانوان در اداره شهر، توجه به نیازهای اقشار خاص در جامعه از جمله افراد معلول و سالمندان و کودکان، تعریف پروژه‌های محلی بر اساس نیازها و کاستی‌های موجود در محله از دستاوردهای شورایاری‌ها در دوره‌های مختلف بود.
آفتی که دامنگیر شورایاران شده است
شورایاران در 3 دوره نخست، بیش از هر چیز نقش نظارتی بر فعالیت‌های مدیران محلی و شهری داشتند و نیازسنجی در محله‌ها به کمک آنها انجام می‌شد. با گسترش فعالیت‌های شورایاران کم‌کم تغییراتی در روند این فعالیت‌ها هم به وجود آمد؛ شورایاران وارد فازهای اجرایی طرح‌ها شدند و از نقش نظارتی خود دور افتادند. آسیبی که در دوره چهارم شورایاری‌ها با آن مواجه بودند کم شدن مطالبه‌گری شورایاری‌ها بود؛ چراکه خود این افراد در بخش‌های مختلف فعالیت‌های عملی را برعهده گرفته بودند. افزایش فعالیت‌های شهری در سطح خرد محلی که به مدد شورایارها رقم می‌خورد، روی دیگر این اتفاق بود. شورایاران به‌عنوان افرادی که هر روز در کوچه‌ها و خیابان‌های محله خود تردد می‌کنند و از نزدیک با اهالی محله در ارتباط و تعامل هستند، مثل ذره‌بین‌هایی عمل می‌کنند که ریزترین مشکلات شهر تهران را به مدیران شهری نشان می‌دهند. شناخت بافت شهری و ویژگی‌های محلی، شناخت رفتارهای اجتماعی ساکنان هر محله و اولویتهای آنها باعث می‌شود تا شورایاران بهتر از هرکس دیگری برای برطرف کردن مشکلات محلی راه‌حل‌های عملی ارائه دهند. اساسنامه شورایاران در دوره پنجم اصلاح شده است تا با تکیه بر این ویژگی‌های یاران شهر، قبل از اجرای هرگونه طرح و برنامه و پروژه‌ای از سوی شهرداری، نظر شورایاران هر محله هم اخذ شود؛ این یعنی بازوهای فکری مدیران شهری و زبان گویای مردم محله، به نقش نظارتی و مشورتی خود برمی‌گردند. یکی دیگر از تغییرات اعمال شده در اساسنامه شورایاری‌ها در دوره پنجم، این است که بودجه شهرداری هر محله با مشورت شورایاران محله‌ها مصوب می‌شود. این یعنی اولویتهای هر محله به کمک شورایاران شناسایی و برای نحوه برطرف کردن مشکلات با توجه به این مشورت‌ها بودجه لازم تخصیص داده می‌شود.
شورایاری‌ها
در دوره‌هایی که گذشت
شورایاری از زمان شکل‌گیری تاکنون قدم‌های زیادی برداشته و فراز و فرودهای زیادی را پشت سر گذاشته است. تعیین اولویتهای محله‌های شهر تهران و رسیدگی به این اولویت‌ها، از جمله اقدامات مهمی است که به همت شورایاری‌ها رقم خورد. آموزش حقوق شهروندی، کمک به توسعه زیرساخت‌های فرهنگی و آموزشی و تفریحی محله، جلوگیری از قطع درختان قدیمی‌محله ساخت‌وسازهای غیر‌مجاز شناسایی و کمک به خانواده‌های بی‌بضاعت، فعالیت‌هایی در زمینه محیط‌زیست، ترویج فرهنگ پرسشگری، افزایش مشارکت شهروندان و مخصوصاً بانوان در اداره محله، استفاده از ظرفیت‌های محلی برای برطرف کردن نیازها و مشکلات و...، از جمله دستاوردهای شورایاری‌ها در دوره‌های گذشته بود. بنابراین روند فعالیت‌های شورایاران در دوره‌های گذشته را مرور می‌کنیم.
دوره اول
معرفی شورایاری‌ها به مردم شهر
10 محله شهر تهران در نخستین مرحله از دوره اول انتخابات شورایاری‌ها دارای شورایار شدند. این انجمن‌‌های غیر‌دولتی و محلی برای نخستین بار در محله جوانمرد قصاب و بعد از آن حکیمیه تشکیل شدند. شورایاری در فازهای بعدی توانست پا به 87 محله شهر تهران بگذارد. نخستین دوره برگزاری انتخابات شورایاری‌ها بیش از هرچیز شهروندان را با مفهوم «مشارکت در اداره شهر» آشنا کرد و آنها را نسبت به رخدادهای محله خود حساس‌تر کرد. تسهیل در بروکراسی‌های اداری برای انجام برخی از امور از جمله فعالیت‌های عمرانی و ساخت‌وساز یکی از دستاوردهای ظهور شورایاران بود. افزایش تعامل شهروندان برای اداره شهر باعث ایجاد ارتباط بیشتر بین مردم و اداره‌های مختلف محلی و منطقه‌ای شد. مطالبه‌گری و پرسشگری، با آغاز فعالیت‌های شورایاران در تهران شکل و شمایل تازه‌تری به خود گرفت. از طرف دیگر مدیریت شهری هم با پذیرش شورایاران و همکاری و همفکری با آنها، بازوهای جدیدی برای مشورت در حوزه‌های خرد محلی پیدا کرد.
دوره دوم
شورایی برای همه محله‌ها
دومین دوره از انتخابات شورایاری‌ها در تمام 371 محله شهر تهران برگزار شد. اهمیت شورایاری‌ها بعد از گذشت 4 سال نه تنها برای مدیران شهری، بلکه برای دیگر نهادها و سازمان‌ها هم آشکار شده بود. حالا شورایاران هویت محلی افراد را تأیید می‌کردند و معتمدان محله، افراد مورد تأیید و اعتماد سازمان‌هایی مثل نیروی انتظامی هم بودند. ترکیب اعضای شورایاری‌ها را جوانان دغدغه‌مند تشکیل می‌دادند و میانسالان و ریش‌سفیدان که فرهنگ هر محله ریشه در زندگی چندین و چند ساله آنها در آن محله دارد، حالا تجربه‌های خود را با دیگران شریک می‌شدند. شورایاران دیگر چنان اهمیتی پیدا کرده بودند که تعدادی از اعضای شورای‌شهر تهران از جمله دکتر شیبانی بخشی از هزینه‌های انتخابات را شخصاً پرداخت کردند. در این دوره طرح اعلام 10 اولویت از هر محله برای شناسایی مشکلات اصلی شهر اجرا شد. طبق این نظرسنجی 3 اولویت اول محله‌های تهران عبارت بود از خاموشی برخی معابر، امنیت معابر و کوچه‌ها، فاضلاب‌شهری. تهران به کارگاه عمرانی بزرگی تبدیل شد که در هر گوشه از آن، جزیی‌ترین و در عین حال مهم‌ترین دغدغههای محلی شهروندان برطرف می‌شد. نتیجه فعالیت‌های شورایاران در این دوره هنوز هم در تهران قابل لمس است.
دوره سوم
برگزاری انتخابات شورایاری‌ها موافقان و مخالفان زیادی داشت. با این حال سومین دوره این انتخابات با مشارکت بیش از نیم میلیون نفر از شهروندان در رأی‌گیری همراه بود. حالا تهران 374 محله داشت. اجرای طرح مدیریت محله در سراهای محله، مهم‌ترین اقدام شورایاری‌ها در این دوره بود. ستاد شورایاری‌ها در سومین دوره اقدامات مختلفی برای بهبود فعالیت‌های شورایاران و تعامل با مردم و مسئولان انجام دادند. از جمله انعقاد همکاری با 18 سازمان شهری، برگزاری دوره‌های آموزشی و همایش‌های مختلف، برگزاری جلسه‌های پهنه‌ای و همچنین تشکیل کمیته‌های تخصصی در سطح ستاد و مناطق و.... با توجه به انعقاد تفاهمنامه همکاری شورایاران با 18 سازمان شهری فعالیت‌های شورایاران در این دوره گسترده‌تر شد و دامنه مراجعات اهالی هر محله به دفاتر شورایاران گسترش پیدا کرد.
دوره چهارم
تعداد محله‌های تهران در این دوره به 354 محله کاهش پیدا کرد. شورایاری‌ها در چهارمین دوره برگزاری خود، به سمت تخصصی شدن فعالیت‌ها پیش می‌رفتند. مشکلات اصلی محله‌های تهران به‌ترتیب اولویت برطرف می‌شدند و سطح دغدغههای شورایاران و مردم محله از تأمین روشنایی به برطرف کردن مشکلات اجتماعی و افزایش سرانه‌ها رسیده بود. کمیته‌های تخصصی شورایاری در سطح مناطق و استان تهران شکل گرفت و نماینده‌های مردم برای کمک به اداره شهر در این کمیته‌های تخصصی در حال فعالیت هستند. شورایاری در این دوره بیشترین تغییر جهت را پیدا کرده و از نقش نظارتی و مشورتی خود به سمت نقش‌های اجرایی پیش رفته است.
