باران‌های سیل‌آسا هم گره از خشکسالی باز نکرد

اسدالله افلاکی/روزنامه‌نگار

فروردین امسال برخلاف آنچه انتظار می‌رفت، به یکی از پربارش‌ترین ماه‌ها طی سال‌های اخیر تبدیل شد تا آنجا که نزولات جوی که می‌توانست در شرایط خشکسالی به بحران کم‌آبی کم کند، به یکی از معضلات جدی تبدیل شد و در بسیاری از نقاط کشور خسارت به بار آورد. در این میان اما برخی فارغ ازخسارت‌های به بار آمده، بروز این بارش‌ها را طلیعه ترسالی اعلام کردند؛ نظری که به اعتقاد متخصصان آب‌وهوا‌شناسی مبنای علمی ندارد. بهلول علیجانی، متخصص آب و هواشناسی در این‌باره به همشهری گفت: بروز یک بارش هرقدر هم که مطلوب و پرحجم باشد، نمی‌تواند به‌معنای گذر از خشکسالی و ورود به ترسالی باشد. ترسالی زمانی اتفاق می‌افتد که بارش‌ها، درطول سال‌جاری و سال آینده هم تداوم داشته باشد؛ بنابراین باید صبر کرد و هنوز برای قضاوت در این‌باره بسیار زود است.  استاد دانشگاه خوارزمی یاد‌آور شد: بارش‌های ایران آرام و منظم نیست بلکه بی‌نظم و از جنس تند و رگباری است زیرا کشور ما در یک منطقه خشک قرار دارد و این از ویژگی‌های مناطق خشک است. او درباره مکانیسم بارش‌های کشور هم گفت که مشابه بارش امسال قبلا هم اتفاق افتاده و پدیده تازه‌ای نیست. علیجانی درباره علت وقوع بارش‌های اخیر هم افزود: باران‌هایی که به ایران می‌آید، ناشی از مدیترانه است. از آنجایی که تغییراتی در بادهای غربی در اروپا در سطح بالا اتفاق افتاده است، این بادها رطوبت فراوانی را جذب کرده و سیستم‌های باران‌زا که در مدیترانه ایجاد می‌شوند، راهی ایران شده و به بروز بارش‌های اخیر منجر شدند. به گفته وی، ما 2بارش با حجم بالا که از مدیترانه به ایران آمده، شاهد بودیم و یک بارش دیگر هم در راه است. منتها خشکسالی 20سال است که بر سرزمین ایران حکمفرما شده و نمی‌توان گفت با این بارش‌ها از خشکسالی عبور می‌کنیم. در سال‌83 هم ما شاهد بارشی مشابه بودیم که در گرگان به سیل منجر شد و خسارت جانی هم به بار آورد اما بعد از سال‌83 دیگر تکرار نشد و بنابراین خشکسالی تداوم یافت.

دستکاری در فیزیک زمین و حذف پوشش گیاهی 

محمد امینی، استاد دانشکده منابع طبیعی مازندران و رئیس جامعه جنگلبانی مازندران هم در این‌باره گفت: آنچه امروز در ایران بر اثر بارش اتفاق افتاده، ناشی از بی‌توجهی به دوره‌های برگشت سیلاب است. 
این دوره‌ها در محاسبات علمی قابل ارزیابی است؛ یعنی وقتی قرار است یک پروژه عملیاتی بشود، باید دوره‌های برگشت سیل هم در محاسبات آن درنظر گرفته شود اما متأسفانه در بسیاری از ساخت‌وسازها حتی ساخت‌وسازهایی که توسط مسئولان دولتی و شهرداری هم انجام شده، این محاسبات به فراموشی سپرده شده است و در نتیجه شاهد ساخت‌وساز در بستر رودخانه و در مناطق خطر‌ساز بوده‌ایم. به گفته وی، پس از چند دوره خشکسالی درکشور، خاک قدرت جذب آب را از دست داده و جریان آب به جای نفوذ در خاک و سفره‌های زیرزمینی در سطح زمین حرکت می‌کند و همین یکی از عوامل بروز سیل در مناطق مختلف کشور بود. عامل دومی که به بروز سیل در مناطق مختلف منجر شد، حذف پوشش گیاهی به‌دلیل چرای مفرط دام و کندن بوته‌ها و جنگل‌تراشی و نیز دستکاری در فیزیک زمین است. در بسیاری از مناطق ازجمله در خوزستان، گلستان و ساری، سیل‌برگردان‌ها را به مرور زمان حذف و آن را تبدیل به کشت‌و‌کار کردند؛ در نتیجه با بروز بارش، سیل‌برگردانی برای مهار آنها وجود نداشت. این استاد دانشگاه در عین حال معتقد است که چنانچه امکان توقف آب در مناطق مختلف فراهم شود، زمینه نفوذ آب در سفره‌های زیر‌زمینی و تغذیه این سفره‌ها ایجاد خواهد شد. 
مکانیابی اشتباه برای ساخت‌وساز از دیگر عواملی است که به بروز سیل و خسارت منجر شده است. امینی با بیان این مطلب تصریح کرد: در شیراز با مکانیابی غلط، ساخت‌وسازها و مهمان‌پذیرها در مکانی احداث شد که در معرض خطر قرار داشت درنتیجه با بروز سیل ویران شد. این استاد دانشگاه می‌گوید: سال‌هاست که دنیا با حذف سدهای بزرگ سراغ سدهای کوچک رفته و با احداث سدهای کوچک روی شاخه‌های فرعی رودخانه‌ها علاوه بر جلوگیری از تغییر در اکوسیستم رودخانه‌ها، مانع از تخریب پوشش گیاهی و بروز سیل شدند اما ما بی‌توجه به تجارب جهانی همچنان به احداث سدهای بزرگ مشغولیم. اجرای عملیات بیولوژیک در طرح‌های آبخیزداری، جنگل‌کاری، مرتع‌داری و کشت علوفه از دیگر موارد مغفول‌مانده‌ای است که می‌تواند اجرای آنها مانع از بروز سیل‌های مشابه شود.  

ساخت‌وسازهای بی‌ضابطه عامل اصلی خسارت‌های اخیر
بهلول علیجانی، استاد دانشگاه خوارزمی به همشهری می‌گوید: پدیده‌ای که در فروردین‌ماه شاهد بودیم، یک پدیده کاملا طبیعی بود که عواملی متعددی ازجمله گرمایش زمین در آن دخیل بود اما اینکه چرا سیل اتفاق افتاد، باید به گذشته نگاه کنیم. در سال‌1336 شاهد بارش شدید در گلستان بودیم که خسارت چندانی به بار نیاورد. دلیلش هم این بود که هنوز ساخت‌وسازها تا این اندازه افزایش نیافته بود اما با افزایش جمعیت و توسعه شهری، ساخت‌وسازهایی صورت گرفته که اغلب مبتنی بر اصول علمی نبوده است. در نتیجه، همین ساخت‌وسازها باعث بروز سیل شده است. سیل‌78 در نکا هم از جنس همین سیل اخیر بود.  علیجانی به نقش و اهمیت کانال‌های داخل شهری در پیشگیری از وقوع سیل اشاره کرد و گفت: کانالی که از داخل شهر می‌گذرد، نقش حیاتی در هدایت آب باران دارد اما در کشور ما وقتی چند سال باران نمی‌بارد، مسئولان بی‌توجه به بروز باران‌های پرحجم، حجم و اندازه این کانال‌های حیاتی را قربانی ساخت‌وسازهای غیرمسئولانه می‌کنند و در نتیجه هنگام وقوع باران‌های سیل‌آسا، شاهد وقوع چنین اتفاقات ناگواری هستیم. برای نمونه در کرج در کنار اتوبان، رودخانه را با ساخت‌وساز تبدیل به کانال 2 تا 3متری کرده‌اند، بدیهی است که هنگام بروز باران، این کانال پاسخگو نیست و هر سازه‌ای که در حاشیه آن قرار داشته باشد، تخریب خواهد شد، آن وقت گناه آن را گردن سیل می‌اندازیم.  علیجانی افزود: آنچه امروز در شهرهای مختلف شاهد آن هستیم، ناشی از تخریب کانال‌ها و پایین آوردن ظرفیت آبراه‌های داخل شهری است که از داخل شهر عبور می‌کند. نمونه بارز آن، آق‌قلاست. وی تأکید کرد: دستکاری و دخل‌وتصرف در کانال آبراه داخلی این شهر به بروز فاجعه منجر شد. آن وقت برای خالی‌کردن آب سیل از شهر، راه‌آهن را تخریب کردند. این استاد دانشگاه افزود: براساس علم هیدرولوژی و اقلیم‌شناسی باید برای دوره برگشت سیل برنامه‌ریزی کرد؛ یعنی سازه‌ها باید منطبق با برگشت یک دوره 100ساله طراحی و اجرا شود و با درنظرگرفتن 6 تا 7برابر حجم آب ناشی از بارش‌ها، کانال‌های درون‌شهری طراحی شود یا خط آهن باید با دوره برگشت 500ساله طراحی و احداث شود. اینها مواردی است که در کشور ما رعایت نشده و در نتیجه با وقوع یک بارش پر‌حجم شاهد وقوع خسارات مالی و جانی هستیم. این درحالی است که درصورت رعایت اصول اقلیم‌شناسی و هیدرولوژی در اجرای آبراه‌های داخل شهری، هرگز این اتفاق نمی‌افتاد.