بندبازی گاندو بین سیل و خشکسالی

زهرا رفیعی-روزنامه‌نگار

گاندو، تنها تمساحی که در ایران زندگی می‌کند، شکارچی طبیعی ندارد اما‌ مانند بسیاری از گونه‌ها در حیات وحش، زورش به تأثیر تغییرات اقلیمی نمی‌رسد. تمساح مردابی ایران در سال‌های اخیر درگیر تعارض با جامعه محلی نیز شده است، جامعه‌ای که روزگاری وجود گاندو را نشان وجود آب و آورنده برکت می‌دانست، حالا با تنش‌های آبی و فشارهای اقتصادی به‌سختی‌ کنار می‌آیند.

برنامه عمل حفاظت از گاندو
در رده خزندگان، تمساح به‌عنوان بزرگ‌ترین گونه شاخص در این گروه، از سالیان گذشته در صدر اولویت‌های دفتر حفاظت و مدیریت حیات وحش بوده است. گونه بومی تمساح ایران یعنی تمساح پوزه‌کوتاه یا گاندو دارای اهمیت حفاظتی و مدیریتی (Action Plan) ویژه‌ای است. این گونه از سال۱۳۹۵ با تهیه و تدوین برنامه عمل از ابعاد مختلف، مورد پایش و پیگیری مستمر قرار گرفته است. سرشماری منظم و سالانه جمعیت این گونه با مشارکت جامعه محلی صورت می‌گیرد.‌

تأثیر تغییرات اقلیمی در جنسیت گاندوها
تغییر اقلیم به‌گونه‌ای تأثیرگذار است که حتی در میزان جنسیت گونه‌های مختلف تغییر ایجاد می‌کند؛ به‌عنوان نمونه در لاک‌پشت‌های دریایی میزان دما باعث تعیین جنسیت می‌شود؛ به این صورت که تخم لاک‌پشت‌ها در دمای ۲۸ تا ۲۹ درجه سانتی‌گراد تبدیل به‌گونه نر و افزایش دما تا ۳۱درجه باعث تبدیل شدن تخم‌ها به ‌گونه ماده می‌شود. در گونه‌هایی همچون گاندو نیز این تغییر دما موجب فقط نر یا ماده شدن می‌شود؛ به‌ عبارت دیگر جنسیت نوزادان کروکودیل‌ توسط دمای لانه تعیین می‌شود نه ژنتیک. افزایش دما موجب می‌شود این گونه تک‌جنسیتی شود و در نهایت ممکن است کروکودیل داشته باشیم، اما از لحاظ ساختاری جمعیت مناسبی ندارد. ممکن است تعداد زیادی ماده و یا تعداد زیادی نر باشند و در واقع تناسب جمعیتی به هم می‌خورد.

جمعیت‌ شکننده در سیل و خشکسالی
اصغر مبارکی، کارشناس دفتر مطالعات و مدیریت حیات‌وحش سازمان محیط‌زیست می‌گوید: براساس آخرین سرشماری اصولی که با کمک جامعه محلی بیش از ۱۰روستا در منطقه و محیط‌بانان انجام شده، ۱۲۰سر تمساح مردابی فقط در مخزن سد پیشین سرشماری شده است؛ بنابراین  با تخمین‌های علمی حدس می‌زنیم که بین ۴۵۰ تا ۵۰۰ سر تمساح بالغ بالای۸ سال در سیستان و بلوچستان وجود داشته باشد.
پیش از انقلاب، جمعیت تمساح‌ها بین۵۰ تا ۲۰۰ سرگزارش شده است. این سیر اگرچه صعودی است ولی در چند سال اخیر به‌ شدت تحت‌تأثیر کم‌آبی ناشی از تأثیرات تغییر اقلیم قرار گرفته‌اند. 2 سدی که روی رودخانه‌های سرباز و کاجو زده شده با تمام تأثیرات منفی، کمک‌حال گاندوها بوده‌اند. علاوه بر کاهش بارش و کمبود آب، سیل‌هایی که در فصل خشکسالی در منطقه می‌آید نیز به ضرر گاندوها شده است. سیل‌ها معمولا در زمان خروج تمساح‌ها از تخم و یا فصل لانه‌سازی‌شان جاری می‌شود. در ماه‌های خرداد تا مرداد هرچه سیل بیاید تمساح‌های کوچک را از بین می‌برد. تغییرات اقلیمی حتی نسبت جنسیتی را در میان تمساح‌ها تغییر داده است.

جمعیت گاندوها در ۶ماه‌ اول سال ۱۴۰۲