بررسی اثرات تاریخی، اجتماعی و هنری تکیه دولت در گفت‌وگو با یک پژوهشگر
تکیه شاهی بزرگ‌ترین نمایشخانه ایران
پرنیان سلطانی| خبرنگار:
حدود 150 سال پیش ناصرالدین شاه قاجار به «دوستعلی‌خان معیرالممالک» خزانه‌دار دربار فرمان داد تا تکیه بزرگی برای برگزاری تعزیه و برپایی نمایش‌های آیینی در محدوده ارگ سلطنتی بنا کند. معیرالممالک نیز با الهام گرفتن از نقشه سالن اپرا «آلبرت‌هال» لندن و سپردن کار معماری به «حسینعلی مهرین» زمینه ساخت نخستین و بزرگ‌ترین نمایشخانه ایران را فراهم کرد. کلنگ ساخت این مرکز آیینی در سال 1285 هجری قمری به زمین خورد و حدود 6 سال بعد «تکیه دولت» که به «تکیه بزرگ شاهی»، «تکیه همایونی دولتی» و «تکیه قصر» معروف بود رسماً افتتاح شد. اما چه آن زمان که ناصرالدین شاه دستور ساخت این تکیه بزرگ را صادر کرد و چه زمانی که تکیه دولت به اصلی‌ترین بنای آیینی پایتخت برای برگزاری تعزیه تبدیل شد کمتر کسی فکر می‌کرد روزی این تکیه آنقدر اثرگذار شود که از آن با عنوان خاستگاه هنر موسیقی و نمایش ایران نام ببرند و به بررسی نقش آن در شکل‌گیری انقلاب مشروطه و تشکیل مجلس شورای ملی بپردازند. اما این اتفاق افتاد و تکیه دولت به مبدأیی برای تلفیق معماری ایران و فرنگ، شکل‌گیری هنر موسیقی و نمایش ایران و یکی از مراکز مهم و اثرگذار در جریان انقلاب مشروطه تبدیل شد. در حاشیه نمایشگاه عکس تاریخی تکیه دولت در موزه عکسخانه شهر که به همت «منصور کرم‌زاده شیرانی» برپا شد در گفت‌وگو با این پژوهشگر جوان به بررسی اثرات تاریخی، اجتماعی و هنری تکیه دولت پرداختیم.
همه‌چیز برای کرم‌زاده شیرانی از موضوع پایان‌نامه کارشناسی ارشد معماری شروع شد. زمانی که او موضوع پایان‌نامه‌اش را «مراکز نمایش‌های آیینی ایران» انتخاب کرد خیلی زود به تکیه دولت تهران رسید؛ تکیه‌ای که نخستین بنای تخصصی آیینی کشور در عهد ناصری به حساب می‌آمد و صرفاً برای شبیه‌خوانی، نمایش و تعزیه ساخته شده بود. تحصیل شیرانی در مقطع کارشناسی ارشد معماری سال 1390 به پایان رسید اما علاقه‌ای که به موضوع تکیه دولت پیدا کرده بود باعث شد تا 7 سال اخیر عمر 36 ساله‌اش را صرف پژوهش درباره اثرات تاریخی، اجتماعی و هنری تکیه دولت کند. شیرانی حاصل این پژوهش‌ها و جمع‌آوری مجموعه‌ای از عکس‌های قدیمی تکیه دولت را در نخستین نمایشگاهش در موزه عکسخانه شهر به نمایش گذاشته که بازدید از 52 عکس به نمایش گذاشته شده در این نمایشگاه تا 19 مهرماه امکانپذیر است. او که نمایشگاهش را به دکتر «باقر آیت‌الله زاده شیرازی» پدر مرمت نوین ایران و دکتر «جابر عناصری» پدر تعزیه دانشگاهی ایران و همه معین‌البکایان (کارگردانان تعزیه و نمایش)، شبیه‌خوانان و تعزیه‌خوانان تکیه دولت تقدیم کرده است درباره اهمیت این تکیه در تاریخ ایران می‌گوید: «بی‌شک بخش قابل توجهی از هنر نمایش، موسیقی و معماری ایران، وامدار و مدیون تکیه دولت است.»
بالندگی هنر و معماری در تکیه دولت
«تکیه دولت که نخستین بنای تخصصی و دائمی آیینی ایران بود با تلفیقی از معماری ایران و فرنگ و صرفاً برای شبیه‌خوانی، اجرای نمایش و تعزیه ساخته شد.» این را شیرانی می‌گوید و ادامه می‌دهد: «اگرچه تا پیش از ساخت تکیه دولت، تهران تکیه نیاوران و تجریش را داشت اما هیچ‌کدام از این دو تکیه قدیمی شکل دائمی نداشتند. این تکایا فقط هنگام عزاداری سیدالشهدا(ع) به محلی برای تردد دسته‌های عزاداری و برگزاری مجالس روضه و تعزیه تبدیل می‌شدند و در دیگر روزها بخشی از بازار شمیران به حساب می‌آمدند. اما تکیه دولت در تمام ایام سال محلی برای برگزاری تعزیه و برپایی نمایش بود و از این نظر می‌توان آن را نخستین سالن تئاتر یا سینمای تهران قدیم هم نامید.» شیرانی که تاکنون 52 عکس و نقشه تکیه دولت را از آلبوم‌خانه کاخ گلستان، مرکز اسناد مجلس و مؤسسه اسمیتسونین آمریکا جمع‌آوری کرده است درباره معماری منحصربه‌فرد این تکیه می‌گوید: «تکیه دولت تنها بنای آیینی 3 طبقه تهران و ایران بود که صحن داخلی آن طراحی دایره‌ای داشت و تماشاگران دورتادور این سکوی دایره‌ای شکل به تماشای نمایش‌هایی با موضوع سوگواره‌های خامس آل عبا(ع)، حادثه کربلا، داستان حضرت سلیمان و بلقیس و دیگر موضوعات آیینی و قصه‌های مذهبی می‌پرداختند. در کنار این نمایش‌های آیینی استفاده از سن نمایش برای نخستین بار در ایران و به کارگیری صندلی‌های سلطنتی، چتر، تخت‌های فلزی و دیگر المان‌های فرنگی در اجرای نمایش‌ها نشان از ارتباط مسالمت‌آمیز ایران و فرنگ در حوزه معماری دارد.»
این پژوهشگر حوزه معماری و نویسنده مقالات متعدد درباره تکیه دولت از نقش تکیه همایونی دولتی در شکوفایی هنر موسیقی ایران می‌گوید: «پیش از اجرای تعزیه‌ها و نمایش‌ها در تکیه دولت، نوازندگان ایرانی که در دارالفنون تعلیم دیده بودند با الگوبرداری از مارش نظامی فرانسه، مارش نظامی می‌نواختند. این موسیقی رفته رفته تکامل یافت تا جایی که امروز می‌توانیم بگوییم هنر موسیقی ایران از تکیه دولت برخاسته است. چنانچه استاد ابوالحسن صبا چهره برجسته موسیقی ایران از شاگردان تعزیه‌خوان‌های تکیه دولت بود.»
نقش ماندگار تکیه دولت در مسائل سیاسی و اجتماعی
اما بی‌شک نقطه عطف تکیه دولت در دل تاریخ معاصر ایران، نقش ماندگار این تکیه در مسائل سیاسی و اجتماعی دوران خود است. علاوه بر اینکه نخستین نظام اداری سربازگیری کشور در تکیه دولت شکل گرفت و مجلس مؤسسان برای برکناری احمدشاه از حکومت و جایگزینی رضاخان در همین تکیه برپا شد اثرگذاری این مرکز آیینی در جریان شکل‌گیری انقلاب مشروطه و مجلس شورای ملی بسیار حائز اهمیت است. شیرانی با بیان اینکه تکیه دولت با 3 در ورودی ویژه مراجعه مردم، درباریان و شخص شاه فصل مشترک همه اقشار ساکن در پایتخت بود می‌گوید: «تکیه دولت تنها فضای مخصوص شکل‌گیری اجتماعات انسانی در عهد قاجار بود که همزمان مردم، درباری‌ها و شاه را در یک نقطه گرد هم جمع می‌کرد. بعدها همین اجتماعات انسانی در کنار مطبوعات، نظام اداری و فعالیت آزادی‌خواهان زمینه‌ساز شکل‌گیری انقلاب مشروطه و مجلس شورای ملی شد.»
تکیه دولت به دلیل نقش اثرگذارش در دوران قاجار مورد بی‌مهری پهلوی اول قرار گرفت و بعد از برگزاری آخرین تعزیه در سال 1312، سال‌ها به‌صورت متروکه رها شد تا اینکه در نهایت در سال 1325 برای ساخت ساختمان بانک ملی شعبه بازار به‌کلی تخریب شد. اما نام نخستین تماشاخانه ایرانی بعد از گذشت 7 دهه از زوالش هنوز بر سر زبان‌هاست. گردآورنده عکس‌های قدیمی تکیه دولت درباره رمز این ماندگاری می‌گوید: «قدیمی‌ترین عکس‌های برجا مانده از این تکیه که در فاصله سال‌های 1300 تا 1315 هجری قمری به دست عکاسان بنام از جمله آنتوان سوروگین، خانزاده عبدالله قاجار، ارنست هولستر و... گرفته شده، اطلاعات بسیار خوبی از تهران قدیم را در اختیار تهران‌پژوهان و محققان تهران قدیم قرار می‌دهد. به همین دلیل با اینکه امروز فقط بخشی از دیوار تکیه دولت باقی مانده است اما پژوهش درباره نقش اثرگذار این مرکز آیینی ادامه دارد. به‌عنوان مثال حدود سال 1300 قمری، ارنست هولستر از پشت‌بام سرای حاج میرزا احمد خوانساری در محدوده میدان اعدام فعلی عکسی از محدوده تکیه دولت گرفت که بیانگر معماری پایتخت در روزگاران دور است. یا نخستین عکس هوایی ایران که بین سال‌های 1285 تا 1300 شمسی با بالن از محدوده تکیه دولت گرفته شد اطلاعات ارزشمندی درباره محدوده ارگ سلطنتی در اختیار ما قرار می‌دهد. همچنین در عکس‌هایی که از تجمع مردم در تکیه دولت وجود دارد نوع پوشش تهرانی‌ها، فرهنگ مردم کوچه و بازار، چگونگی عزاداری و رسم و رسوم در دوران قاجار به خوبی قابل مشاهده است.»
بازآفرینی کالبدی و فرهنگی تکیه دولت
شیرانی که مجموعه‌ای از عکس‌های ناب تکیه دولت را در اختیار دارد در نظر دارد سال آینده کتابی از عکس‌های دیده نشده یا کمتر دیده شده نخستین نمایشخانه ایران را روانه بازار کتاب کند. او که به گرفتن عکس‌های تطبیقی با دید و زاویه عکاسان بنام دوره قاجار از محل قرارگیری این تماشاخانه ایرانی شهره است درباره لزوم بازآفرینی کالبدی و فرهنگی تکیه دولت می‌گوید: «اگرچه همین حالا هم تکیه دولت محل تحقیق‌ها و پژوهش‌های تهران‌شناسان و معماران ایرانی است و در سال‌های اخیر منابع مختلفی از این تکیه نام‌آشنا منتشر شده، اما برای اینکه همه بتوانند با این نماد تهران در عهد ناصری بیشتر آشنا شوند می‌توان به بازآفرینی کالبدی و فرهنگی تکیه دولت پرداخت. به این‌ترتیب که می‌توان نمای شمالی تکیه دولت را در ضلع جنوبی کاخ گلستان شبیه‌سازی کرد یا در همان محل قرارگیری تکیه دولت فضایی را برای اجرای تعزیه در نظر گرفت و همه ساله در ایام خاص تعزیه‌های تکیه دولت را بازآفرینی کرد.»
