نخستین کلیسای پایتخت در بازار حضرتی روایت‌های جذابی دارد
تادئوس؛ بازمانده فراموش شده
راحله عبدالحسینی| خبرنگار:
منطقه 12
برای سراغ گرفتن از نخستین کلیسای پایتخت راهی خیابان مولوی می‌شویم. یکی از خیابان‌های قدیمی تهران که بسیاری از نخستین‌ها را در خود جمع کرده است و هویتی به درازای تاریخ تهران دارد. کلیسای «تادئوس و باردوقیمئوس مقدس» در کوچه‌ای منشعب از خیابان مولوی که همه آن را به نام کوچه ارامنه می‌شناسند قرار دارد. کوچه‌ای که به فاصله اندکی به بازار حضرتی می‌رسد. درهای این کلیسای کوچک، نخستین جمعه هر ماه میلادی برای انجام مراسم عبادی و معنوی به روی هموطنان مسیحی گشوده می‌شود و در دیگر روزها بسته است. سنگ قبرهایی متعلق به افرادی سرشناس با شکل‌های مختلف که شکستگی سنگ‌ها و محو شدن نوشته‌های روی آن قدمتش را فریاد می‌زند یکی دیگر از ویژگی‌های منحصربه‌فرد این کلیساست. نخستین جمعه سپتامبر ساعتی را در این کلیسا بودیم و همراه با «هوسپ‌آوانسیان» عضو هیئت امنای کلیسا در محیط آرام و سکوت دلپذیرش تاریخچه و هویتش را جویا شدیم.
در ابتدای کوچه شهید موسوی که بین مردم به کوچه ارامنه معروف است، منشعب از بازار حضرتی سمت راست در کلیسای «تادئوس و باردوقیمئوس مقدس» قرار دارد؛ دری که کوبه‌های زنانه و مردانه و گل میخ‌های روی آن و چوب گردو و پاشنه‌های در به ما می‌گوید که قدمت این کلیسا به سال‌های پیش برمی‌گردد. به 210سال پیش یعنی در سال1808 میلادی وقتی 10 نفر از ارامنه معروف به «جام بران» همراه خانواده‌هایشان به دستور فتحعلیشاه قاجار از جلفای اصفهان به تهران آمدند تا آینه‌کاری و شیشه‌بری‌های کاخ سلطنتی (کاخ گلستان) را انجام دهند. 2نفر از این افراد به نام‌های «خاچیک» و «هارطون» بانی ساخت این کلیسا در تهران شدند و کلیسا را به نام 2حواری حضرت عیسی(ع) نامگذاری کردند؛ تادئوس و باردوقیمئوس مقدس که از قرن اول میلادی مسیحیت را در ارمنستان ترویج دادند. این کلیسا به کلیسای طاطاوس نیز معروف است. آوانسیان، عضو هیئت امنای کلیسا می‌گوید: «مدفن هر دو‌بانی کلیسا همینجاست و سنگ قبری به یاد آنان به دیوار ورودی کلیسا نصب شده است.»
حسین کریمان در صفحه 257 کتاب «تهران در گذشته و حال» قدمت کلیسا را به قبل از دوران فتحعلیشاه نسبت داده و از قول «قیواند رستمی» کشیش کلیسا آورده که کلیسای طاطاوس متعلق به دوره شاه عباس است. او تعدادی از خانواده‌های ارامنه را در تهران آن زمان که به شهرده موسوم بود سکونت داده و کلیسای کوچکی نیز برای ایشان ساخته است. اگر این گفته صحیح باشد به‌طور یقین بنای کلیسای عصر شاه‌عباس در عهد فتحعلیشاه قاجار تغییراتی کرده و به جای آن بنای کنونی ساخته شده است.
کلیسای تادئوس آبان ۱۳۷۸ با شماره ثبت ۲۵۰۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.
مدفونان سرشناس در حیاط کلیسا
بنای کلیسا بسیار کوچک است که با حیاط و اتاق‌ها در مجموع به 350مترمربع می‌رسد. قبل از اینکه وارد کلیسا شویم سنگ قبرها نظرمان را جلب می‌کند. آوانسیان می‌گوید: «وقتی کلیسا ساخته شد مسیحیان را در حیاط کلیسا به خاک می‌سپردند که کم‌کم به آرامگاه تبدیل شد.» سفیران روسیه و انگلستان، اسکندر شاهزاده گرجی که برای پس گرفتن پادشاهی خود همراه با عباس میرزا در برابر روس جنگید، چارلز اسکات فرزند دوم سروالتر اسکات نویسنده، چارلز آلیسون وزیر مختار دربار انگلستان در ایران و دکتر داوید مگردیچیان داویانس پزشک مخصوص فتحعلیشاه معروف به داودخان طبیب نظام که هنگام معالجه بیماری طاعون بین سربازان خود نیزگرفتار این بیماری شد، هنری لیندس افسر انگلیسی که برای آموزش ارتش به ایران آمده بود، دکتر کلن کشیش انگلیسی و مترجم تورات و انجیل از زبان عبری به زبان فارسی، گریگوریان خان، پادشاه‌زاده اهل هندوستان و زاتی اتریشی مهندس نظام و معلم ریاضیات مدرسه دارالفنون از جمله افراد معروف هستند که در حیاط این کلیسا به خاک سپرده شده‌اند. وجه مشترک نوشته روی قبرها این است که همگی در قرن 19 از دنیا رفته‌اند. روی سنگ قبرها به خط عبری و لاتین نوشته شده. حسین شهیدی در کتاب «سرگذشت تهران» می‌نویسد: «جالب است بدانیم که تمامی کشته‌شدگان غائله گریبایدوف و اعضای سفارت روسیه، غیر از شخص گریبایدوف که پیکرش را به روسیه بردند در محوطه کلیسا به خاک سپرده شدند.» گریبایدوف، وزیر مختار روسیه در زمان فتحعلیشاه قاجار و 11نفر از همراهانش در غائله‌ای کشته شدند که ماجرای آن از این قرار است: پس از آنکه گرجستان از دست ایرانی‌ها خارج شد و به دست روس‌‌ها افتاد، پاسکیویچ، فرمانده روسی فاتح این جنگ، گریبایدوف را به ایران فرستاد تا زنهای گرجی را به روسیه بیاورد. زنهای گرجی زیادی به همسری با ایرانی‌ها درآمده بودند و در خانه‌های ایرانی زندگی می‌کردند. این عمل برای ایرانی‌ها بسیار گران آمد به همین خاطر به خانه گریبایدوف حمله کردند و خودش و11 نفر همراهش را کشتند. آن زمان روسیه با عثمانی در جنگ بود و چون نمی‌‌توانست در 2جبهه بجنگد، این قضیه با تهدیدات شدید و عذرخواهی ایرانی‌ها فیصله یافت. عبدالله انوار، مترجم و نویسنده می‌گوید: «در روزگار جوانی بارها و بارها به کلیسای طاطاووس می‌رفتم و از روی سنگ قبرها نسخه بر می‌داشتم. افراد مشهوری در قدیمی‌ترین کلیسای تهران دفن شده‌اند.»
دیوارهایی با نقاشی‌های آبرنگ
داخل کلیسا ساده اما باصفاست. هنوز داربست‌های چوبی سرپاست و دیوارها را نگه داشته. کلیسا با خشت و آجر ساخته شده و همه در و پنجره‌ها چوبی است. در دو طرف محراب مزین به تصویر حضرت مریم(س) و حضرت عیسی مسیح(ع) اتاقک کوچکی است که حالا جایی برای نگهداری وسایل شده. سقف گنبدی شکل است و باریکه‌های نور از نورگیر روی نیمکت‌های چوبی می‌افتد.
دورتادور کلیسا غیر از محراب، تاقچه‌های دیوار با گل و گلدان، مجسمه‌ها، نقاشی‌ها و کوبلن‌هایی از حضرت عیسی و حواریون و شام آخر تزیین شده است. روی دیوار شرقی کلیسا، بالای تاقچه‌ها، نقاشی‌هایی یک شکل با گل و بوته و پرنده است. آوانسیان درباره این نقاشی‌ها می‌گوید: «سال 1349 در بازسازی کلیسا و موقع رنگ‌آمیزی دیوارها، گچ رویه سطحی دیوار می‌ریزد و این نقاشی‌ها نمایان می‌شود. این‌طور که پیداست رنگ آن از عصاره گیاهی تهیه شده است.» گفته می‌شود تمام دیوارهای داخل کلیسا با نقاشی‌های آبرنگ اثر نقاش معروف ارمنی به نام «هوناتان» تزیین شده بود. از او آثاری در نخجوان هم باقی مانده است.
