چشمه سورن؛ نخستین سکونتگاه تهران

از زمانی که خبر خشک‌شدن چشمه‌علی ری در شهر پیچید تا به امروز، علاوه بر اهالی و مردم شهر ری، مسئولان شهری زیادی در اهمیت این چشمه سخن گفته‌اند؛ از رئیس میراث فرهنگی شهرری تا رئیس کمیته میراث‌فرهنگی شورای شهر و ده‌ها شخصیت علمی و دانشگاهی دیگر. احمد مسجدجامعی ـ عضو شورای شهر تهران ـ نیز به همین دلیل، نخستین برنامه تهرانگردی خود را بعد از این اتفاق، بازدید از چشمه‌علی قرار داد و از اهمیت این چشمه و ضرورت ادامه حیات آن گفت.

او درباره چشمه‌علی این‌طور گفت که «چشمه‌علی و تپه تاریخی کنار آن، مهد تمدن و زندگی شهر باستانی ری بوده است و از آن جهت که نخستین سکونتگاه انسانی در محدوده تهران امروز به حساب می‌آید اهمیت خاصی دارد. طبق کاوش‌های باستان‌شناسی اریک اشمیت آمریکایی و گروه او در سال‌های 1314 تا 1317شمسی، قدمت سکونت در اطراف چشمه‌علی به حدود 6هزار سال پیش می‌رسد و حتی در این کاوش‌ها، ظروفی سفالین و منقوش به‌ دست آمد که برخی از آنها هم‌اکنون در موزه ملی ایران نگهداری می‌شود. در روایات اساطیری تاریخ ایران باستان، بنای نخستین ری را به شیث‌بن‌آدم یا هوشنگ پیشدادی (فرزند کیومرث) و عده‌ای هم به یکی از پسران حضرت نوح(ع) به نام روی یا رازی نسبت می‌دهند. مهم‌ترین سبب سکونت در این محدوده و شکل‌گیری تمدن را هم می‌توان در وجود این چشمه جست‌وجو کرد.

این چشمه و نهر آن، در دوره اشکانی با نام نهر سورن یا نهر سورنا شهرت داشته و پس از سقوط ساسانیان و در قرون اولیه هجری، به چشمه‌علی معروف شده است. درباره وجه تسمیه چشمه‌علی هم چند روایت هست. بنا بر یک روایت، حضرت‌علی(ع) از کنار این چشمه گذشته‌اند و جای پای اسبشان بر سنگی نقش بسته است. البته اکنون اثری از آن جای پا نیست اما عده‌ای گفته‌اند به همین سبب، اینجا به چشمه‌علی معروف شده است. روشن است که این روایت افسانه است، زیرا می‌دانیم که امیرالمومنین(ع) هرگز به ری نیامده‌اند اما بنا بر روایت دیگری که وجود دارد چون قاتل یکی از فرزندان خاندان ‌علی(ع) هنگام عبور از اینجا شمشیر آغشته به خون خود را در آب این چشمه شسته، مردم تا مدت‌ها آب نهر و چشمه را مکروه می‌دانسته‌اند و پس از آن این مکان به چشمه‌علی شهرت یافته است.

همچنین ابودلف در سفرنامه خود در این ‌باره آورده است: و در آن (یعنی ری) آبی‌است که به آن سورین گویند که دیدم اهل ری آن را شوم و بد می‌دانند و به آن نزدیک نمی‌شوند که درباره این عمل مردم سؤال کردم و بزرگ آنها به من جواب داد: علت آن است که قاتل یحیی‌بن‌زید، شمشیر خونی‌اش را در این آب شست. زید پسر امام زین‌العابدین(ع) در کوفه قیام کرد و سرانجام در اواخر دوره بنی‌امیه به شهادت رسید و پس از آن فرزندش یحیی به خراسان رفت و پس از مدتی فعالیت، به دست عوامل خلافت شهید شد. یحیی، دلبستگان بسیار داشت و شهادت او ناگوار بود و گویی قاتل یحیی که سر او را برای خلیفه وقت می‌برده، در عبور از ری، شمشیر خود را در این نهر و چشمه شسته است و از قرون 3 و 4 به بعد ساکنان محله‌های اطراف چشمه‌علی که همگی شیعه بوده‌اند آب این نهر را شوم می‌دانسته‌اند.

از دیگر نکاتی که چشمه‌علی را حائز اهمیت کرده این است که در زمان سلطنت فتحعلی‌شاه (سال 1248قمری) سنگ‌نگاره زیبایی به دستور او بر فراز این چشمه ساخته شده است. هرچند این نقوش بر اثر گذشت زمان و همچنین بی‌توجهی در نگهداری و حتی مرمت، آسیب دیده اما باید از سازمان میراث فرهنگی و گردشگری خواست که برای حفظ و نگهداری آن، تدبیر اساسی بیندیشند».