بالاخره پول یا فرهنگ؟

این روزها باب شده است که تا صحبت از فرزندآوری می‌شود، همه می‌گویند با کدام امکانات اقتصادی و با کدام درآمد و رفاه و...؟ آیا چنین ادعایی درست است؟ این پرونده جمعیت‌شناسی در واقع قصد دارد که به چنین سؤالی جواب بدهد.
اگر نگاهی به وضعیت فرزندآوری در کشورهای توسعه‌یافته و مرفه جهان بیندازید، که مفصل آن در صفحه آخر این پرونده آمده است، متوجه می‌شوید که این گزاره اکیدا درست نیست. شهروندان کشورهای توسعه درحالی‌که از بیشترین امکانات رفاهی و رفاه اقتصادی د برخوردارند، اما در عرصه فرزندآوری در رتبه‌های نه چندان جالب قرار دارند.
اما اجازه بدهید به داخل کشورمان نگاهی بیندازیم. همین چند روز گذشته بود که وزارت بهداشت، رسما اعلام کرد که کمترین میزان ازدواج و فرزندآوری را در 13استان برخوردار کشور داشته‌ایم که نشان می‌دهد مسائل اقتصادی، صرفا نمی‌تواند توجیه‌کننده کاهش جمعیت باشد. وزارت بهداشت میزان متعادل فرزند برای عبور از بحران جمعیتی و گذر از سالخوردگی را، 3فرزند به ازای هر خانواده دانسته، درحالی‌که رویکرد موجود چنین نیست. وزارت بهداشت همچنین بحران سالخوردگی جمعیت را جزو اولویت‌های کشور دانست که ناشی از کاهش رشد جمعیت در کشورمان است و اگر فکری برایش نکنیم، عملا می‌تواند برای ما تبدیل به یک بحران بزرگ شود. نکته جالب‌تر اینکه اگر نیم‌نگاهی به پیشتازترین استان‌ها در زمینه فرزندآوری بیندازیم، می‌بینیم که سیستان و بلوچستان، به‌عنوان یکی از کم‌برخوردارترین استان‌های کشور، جزو اولین‌ها بوده است. اما چرا چنین استانی باید در چنین حوزه‌ای پیشتاز باشد؟ 3سال پیش تحقیقی انجام شد و عوامل مؤثر بر تعداد ایده‌آل فرزندان در خانواده‌های سیستان و بلوچستان بررسی شد. این تحقیق توسط فاطمه محمدزاده، حمیده محمدزاده ومحمدرضا حسنی صورت گرفت. جالب اینکه متغیرهای سن، هزینه خانوار، قومیت و بُعد مناسکی دینداری اثرات مثبت و معنی‌دار بر تعداد ایده‌آل فرزندان در نمونه‌های درنظر گرفته شده در این پژوهش داشته است. و جالب‌تر اینکه اثربخشی دیگر متغیرهای موجود در این زمینه، تحت‌تأثیر مناسک بُعد دینی قرار داشته است. به‌گفته کارشناسان، ایده‌آل‌های فرزندآوری بازتاب انگیزه‌های فردی، ویژگی‌های شخصیتی، ارزش‌ها، نگرش‌ها، باورهای افراد و سبک زندگی آنهاست. جالب اینکه در تحقیق دیگری که چند سال پیش توسط رسول صادقی و راضیه طریقتی تابش، از جمعیت‌شناسان کشورمان درباره استاندارد میزان فرزند در ذهنیت زوجین تهرانی انجام شده بود، به پاسخ‌های جالبی پیرامون این موضوع رسیده‌اند که دانستن آنها شاید برای ما و مسئولان جالب باشد. این پژوهش، براساس نظرات 720تهرانی که همسران 15تا 30سال داشته و در مناطق مختلف شهر زندگی می‌کردند، شکل گرفته است. اما از نظر این پاسخ‌گویان، استاندارد داشتن فرزند چقدر بوده است؟ محققان به 2عدد 2.19 و 2.15 رسیدند. بیشترین میزان پاسخ را، معتقدان به دوفرزندی داشتند؛ نزدیک 54درصد. نزدیک یک‌پنجم تهرانی‌ها هم به استاندارد 2 فرزند معتقد بودند. نکته جالب اینکه یک‌چهارم جوانان تهرانی، پاسخ داده‌اند که 3فرزند یا بیشتر، می‌تواند استاندارد خوبی برای یک خانواده باشد. جالب اینکه افرادی که جهت‌گیری‌های مدرن داشته‌اند، نسبت به افراد جمع‌گرا و مذهبی و...، اعتقاد به باروری ایده‌آل پایین‌تری داشته‌اند. نتایج تحلیل‌های چندمتغیره نشان می‌دهد با کنترل متغیرهای جمعیتی و زمینه‌ای، عوامل فرهنگی مدرن، تأثیرات منفی معناداری بر ترجیحات فرزندآوری دارند. مجموعه همه این یافته‌ها را که در این نوشته بدان‌ها اشاره شد، وقتی کنار هم بگذاریم، ما را به این نتیجه می‌رساند که کاهش جمعیت، اساسا مقوله‌ای ذهنی و مرتبط با سبک زندگی افراد و فرهنگ و به واقع موضوعی ادراکی است؛ و آنچه دیگران ادعا می‌کنند ناشی از معضلات اقتصادی است که در اولویت‌های بعدی قرار می‌گیرد.