عبور از دروازه‌های جهانی با زبان دوم

بیژن جهانگیری، استاد دانشگاه تهران

ژاپن با 125میلیون جمعیت یکی از پیشرفته‌ترین کشورهای فعلی جهان است. کشوری که شنیدن نامش مخاطب را به یاد جنگ جهانی دوم و خسارت‌های بزرگی می‌اندازند که آنها در این جنگ متحمل شدند. علاوه بر تصاویر تکان‌دهنده بمباران اتمی، این کشور مدت زمانی طولانی تحت اشغال کشورهای دیگر بود. بااین حال همه ژاپن را به استقامت و برخاستن از وضعیت ناگوار می‌شناسند. آنها پس از مصیبت‌های جنگ جهانی دوم دست بر زانو گرفتند و بلند شدند، تا جایی که براساس آمار؛ بیش از 51درصد اهالی این کشور تحصیلات بعد از دیپلم دبیرستان دارند و 30درصد جمعیت گروه سنی 25تا 64سال توانسته‌اند به درجه تحصیلی لیسانس یا بالاتر برسند. هم‌اکنون دانشگاه توکیو برترین دانشگاه آسیا است و علاوه براین، دانشمندان ژاپنی تاکنون موفق به اخذ 22جایزه نوبل در رشته‌های فیزیک، شیمی، و پزشکی شده‌اند. به این موفقیت‌ها باید 3جایزه فیلدز(معادل نوبل در رشته ریاضی) را هم اضافه کرد.
البته موفقیت‌های این کشور تنها محدود به حوزه علم نیست. ژاپن تنها کشور آسیایی است که 2 بار در سال‌های 1964 و 2020 میزبان بازی‌های المپیک بوده است. ژاپنی‌ها بیشترین متوسط طول عمر را دارند. حمل‌ونقل ریلی شهری و بین شهری ژاپن (که خصوصی است و نه دولتی) در تمام کره زمین مثال زدنی است. ژاپنی‌ها احتمالا بیش از هر جامعه‌ای به روزنامه‌خواندن علاقه دارند. آساهی شینبون که دومین روزنامه پر خواننده این کشور محسوب می‌شود، با تیراژ صبحگاهی 5.16میلیون و تیراژعصر 1.55میلیون منتشر می‌شود. کسانی که پاسپورت ژاپنی دارند، می‌توانند بدون ویزا به 142کشور سفر کنند و در 44کشورهم ویزا را در فرودگاه مقصد دریافت کنند. ژاپن جزو گروه کشورهای «جی هفت» و «جی بیست» است. آنها بدون برخورداری از نعمت نفت و گاز، سومین اقتصاد برتر جهان محسوب می‌شوند. فراورده‌های صنعتی این کشور ازقبیل وسایل نقلیه، کشتی‌سازی، محصولات الکترونیک/صنایع فولاد، صنایع شیمیایی و دارویی و... دارای بهترین کیفیت و بیشترین اعتبار ممکن و توان بالای رقابت پذیری است. ین ژاپن بعد از دلار و یورو معتبرترین واحد مبادلات تجارت جهانی به شمار می‌رود.
مقدمه متن طولانی شد اما نگاهی بر موفقیت‌های ژاپن لازم بود تا بدون هیچ حرف و حدیثی مشخص شود برای توفیق همه جانبه، نه فقط تعامل با جامعه جهانی، بلکه ابزار گفت و شنود در مورد این تبادلات هم لازم است. از این منظر می‌توانیم به اهمیت تسلط بر زبان رایج برای پیشبرد اهداف در سطح روابط بین‌الملل پی ببریم. از آشنایی کافی عموم مردم یک کشور به یک زبان بین‌المللی، مثل زبان انگلیسی حرف می‌زنیم. در این بحث ژاپنی‌ها به دو دسته مخالف و موافق تقسیم شدند. اصولا ژاپنی‌ها به‌شدت و با تعصب اصرار بر مستقل بودن و حفظ سنت‌ها دارند. در مخیله ژاپنی‌ها استقلال امری است مقدس (یاد آور شعارهای استقلال طلبانه در خیلی از کشورهای جهان). مخالفان ترویج زبان انگلیسی در جامعه می‌گفتند هر چند بر لزوم آموزش همگانی زبان انگلیسی  معترف هستند ولی متأسفانه این امر همراه با خود روش زندگی غربی و به‌ویژه آمریکایی را هم می‌آورد که با سنت‌های ارزشمند ژاپن که در واقع یکی از ستون‌های استقلال کشور محسوب می‌شود، در تضاد است. آنها معتقد بودند اگر هم قرار بر آموزش زبان خارجی باشد، آموزش دو زبان دیگر یعنی کره‌ای و چینی را نباید از نظر دور داشت. در سوی مقابل، موافقان ترویج زبان انگلیسی میان عموم مردم ژاپن با آموزش 2 زبان کره‌ای و چینی مشکلی نداشتند اما همچنان اصرار داشتند که ترویج زبان انگلیسی به‌صورت جدی دنبال شود. در نهایت، آنچه در عمل اتفاق افتاد، آموزش زبان انگلیسی به عموم مردم بود. این زبان سال‌ها در دبیرستان‌ها تدریس شد اما به دلایل متعددی نتیجه مطلوب به‌دست نیامد. پس از آن بود که تصمیم گرفتند زبان را از سنین پایین آموزش بدهند. به این ترتیب مدتی تدریس انگلیسی را از سال پنجم دبستان شروع کردند ولی این حربه هم نتیجه‌ای مطلوب نداشت. هم‌اکنون تدریس زبان انگلیسی از سال سوم دبستان وارد برنامه‌های درسی کودکان ژاپنی شده است که بازهم نتیجه آنطور که انتظار می‌رود منجر به موفقیت نشده است. در این میان صاحب‌نظران رشته آموزش زبان معتقدند که به‌طور کلی آموختن انگلیسی به ژاپنی‌ها به دلایل زبان‌شناسی امری است نه چندان آسان که باید تمهیدی دیگر برای توفیق در آن اندیشید. تلاش‌ها برای موفقیت در آموزش زبان دوم به کودکان ژاپن ادامه دارد و اخیرا آموزش زبان کره‌ای و چینی را هم از همان سال‌های ابتدایی برای نوجوانان شروع کرده‌اند. نکته قابل توجه در مرور موفقیت‌های ژاپن و تلاش‌های مسئولان این کشور برای آموختن زبان‌های بین‌المللی به مردم کشور، پی‌بردن به اهمیت تسلط بر زبان‌های دیگر است. غرض از نوشته حاضر جلب توجه مسئولان محترم امور فرهنگی کشور در تامل موضوع آموختن زبان دوم به جوانان کشور با توجه به تجربیات یک کشور موفق آسیایی و شاید چند کشور مشابه دیگر و نتیجه‌گیری مناسب و متعادل است. امری که برای موفقیت‌های بیشتر ایران در جهان نیاز به بررسی دقیق و برنامه‌ریزی کاربردی دارد.