گنجینه قاجاری در قلب تهران

مرضیه موسوی| خبرنگار:

هنر در دوره قاجار دو بهانه برای تحول داشت؛ یکی ورود صنعت چاپ سنگی و دیگری افزایش ارتباط با اروپا و آشنایی با هنر فرنگی. «گزیده هنر اسلامی‌ـ ایرانی دوره قاجار» از آغاز اردیبهشت در نگارخانه کتابخانه و موزه ملی ملک به نمایش درآمده و بخشی از گنجینه نخستین موزه وقفی خصوصی کشور را در معرض دید قرار داده.

بازدید از این نمایشگاه فرصت خوبی است برای بررسی تحولات هنری دوره قاجار و تأثیر تحولات سیاسی و فرهنگی بر عمومی‌تر شدن هنر. نقاشی‌ها و نگاره‌ها و خوشنویسی‌ها و هنرهای سنتی هنرمندان نامدار تهران در دوره قاجار در این نمایشگاه به نمایش درآمده است. فرصت بازدید از این نمایشگاه را که در نگارخانه موزه ملی ملک در خیابان امام خمینی(ره)، محوطه میدان مشق، خیابان ملل متحد واقع شده از دست ندهید.
    
خوشنویسی و نقاشی، نگارگری، قالیبافی و دیگر دستباف‌ها شاخص‌ترین آثاری است که در نمایشگاه گزیده هنرهای اسلامی‌ـ ایرانی دوره قاجار در نگارخانه موزه ملی ملک به چشم می‌خورد؛ آثاری که اغلب از گنجینه آثار متعلق به حاج حسین ملک به نمایش درآمده یا موقوفه‌های دیگر واقفان به این موزه هستند.

«عبدالمجید شریف‌زاده» کارشناس موزه ملی ملک می‌گوید: «در دوره ناصرالدین شاه بسیاری از نقاشان و نگارگران مورد حمایت قرار گرفتند تا در دربار به کار بپردازند و تعدادی هم برای یادگیری هنر نقاشی و نگارگری به اروپا فرستاده شدند.» ارتباط بیشتر ایرانی‌ها با فرنگ و آشنایی آنها با هنر رایج در اروپا، این مفهوم را کم‌کم وارد خانه‌ها و محله‌ها کرد و هنر را از انحصار اشراف و دربار بیرون آورد.

«نوشادرکنی» رئیس اداره اطلاعات فرهنگی و حفاظت فنی موزه ملی ملک می‌گوید: «ورود صنعت چاپ سنگی تأثیر بسیار زیادی در عمومی‌تر شدن هنر در دوره قاجار داشت و تحول بزرگی در این زمینه به حساب می‌آمد. پیش از آن نسخه‌های خطی اغلب در اختیار اشراف و قشر خاصی از جامعه بود. این موضوع باعث شد قصه‌های زیادی در اختیار عامه مردم قرار بگیرد و الهام‌بخش بسیاری از هنرها و اتفاق‌ها در بین مردم باشد.»


هنر برای هنر

هنر در دوره قاجار مفهوم تازه‌ای به خود می‌گیرد. تا پیش از این دوره، هنر در قالب «صنایع مستظرفه» بین مردم شناخته شده بود و پس از این دوره است که مفهوم «هنر برای هنر» بین مردم رایج می‌شود. رکنی می‌گوید: «تا پیش از گسترش آشنایی هنرمندان با هنرمندان اروپا، هنر در ایران مفهومی کاربردی داشت. اما بعد از آن مفاهیم تازه‌ای به هنر اضافه شد.»

موسیقی و ساخته شدن تصنیف‌های مختلف کوچه و بازار، یکی دیگر از رویدادهای هنری دوره قاجار بود که اغلب به دست مردم کوچه و بازار رقم می‌خورد: «بیشترین تصنیف‌های کوچه و بازار در دوره قاجار شکل می‌گیرد. حتی تصنیف‌های زیادی هست که ما نمی‌دانیم سراینده آن چه کسی است. این تصنیف‌ها بخشی از تاریخ شفاهی تهران و وقایع رخ داده در آن زمان را به همراه خود دارند.

مثلاً وقتی کنسول روس در تهران فوت می‌کند مردم کوچه و بازار می‌خوانند: ایها الناس هزاران افسوس/ رفت از‌دار فنا کنسول روس... یا وقتی دختر کنت دومونت فرت، نخستین رئیس پلیس تهران را دزدیدند، مردم در کوچه و بازار برایش تصنیف‌های مختلفی ساخته بودند و می‌خواندند. بسیاری از این تصنیف‌ها الهام‌بخش شاعرانی مثل عارف قزوینی بود که سیاست را وارد ادبیات کنند و تصنیف‌نویسی در این دوره شکل و سیاق خاصی پیدا کرد. یکی از دلایل اهمیت پیدا کردن تصنیف‌ها در دوره قاجار دستاوردهای تکنولوژی جدید بود که امکان ضبط صدا را فراهم می‌کرد.»


نقاشی ژورنالیستی

بخشی از نمایشگاه هنر اسلامی‌ـ ایرانی دوره قاجار در موزه ملی ملک به نمایش نشریه‌ها و روزنامه‌های قدیمی پرداخته است. بیش از 470 شماره از روزنامه وقایع اتفاقیه که به مدد امیرکبیر تأسیس شده بود به چاپ رسیده بود. ناصرالدین شاه «میرزا ابوالحسن خان نقاش‌باشی» را به ریاست «دارالطباعه و اداره امور چاپ» منسوب کرد و از او خواست در هر شماره تصویری از رجال و شخصیت‌های درباری، مملکتی و مناظر و ساختمان‌های تهران و بعضی وقایع را نقاشی کرده و چاپ کند.

«یحیی ذکاء» در کتاب «زندگی و آثار استاد صنیع الملک» می‌نویسد: «پس از مدتی میرزا ابوالحسن خان در این روزنامه قلمرو گرافیک سیاه‌مشق را به گونه‌ای گسترش داد که با مصورکردن رویدادهای مهم و ماجراها و حوادث، ژورنالیسم رسمی و عمدتاً درباری به مرتبه خبرنگاری و اطلاع‌رسانی موشکافانه، پویا و سرزنده ارتقا پیدا کرد. هنوز 9 ماه از آغاز انتشار روزنامه دولت علیه ایران نگذشته بود که سعی و مهارت ابوالحسن‌خان نقاش‌باشی در تغییر وضع روزنامه و نفاست چاپ آن مورد توجه شاه قرار گرفت و به وی لقب صنیع‌الملک داد.» 


زنان هنرمند

«در دوره قاجار هنر در زندگی مردم حضور داشت و برای مثال اگر در خانه از قندشکن استفاده می‌شد حتماً روی بدنه این وسیله نقش و‌ نگاری حکاکی شده بود. یا ظروف دیگر و اسباب خانه همیشه با هنرهای مختلف زینت داده شده بود. در بسیاری از این موارد زن‌ها نقش تأثیرگذاری داشتند و هنرهایی مثل قالیبافی و به‌طور کلی بافندگی و سوزن‌دوزی و هنرهای دیگر را در خانه انجام می‌دادند. اما فراگیری هنرهای خاص دیگری مثل نقاشی و موسیقی و... برای زن‌ها شرایط دیگری داشت.» رکنی این را می‌گوید و به فرهنگ قالب جامعه در دوره قاجار اشاره می‌کند که راه دختران را برای فراگیری تمام هنرها دشوار می‌کرد.

جامعه سنتی و مذهبی تهران در دوره قاجار از هنرهای مختلف مردم جامعه در فعالیت‌های مذهبی کمک می‌گرفت. نمونه‌اش ساخت علم‌ها و بیرق‌های مخصوص عزاداری در ماه محرم یا ظرافت‌های به کار رفته روی پارچه نوشته‌ها و... بود که در مراسم مذهبی به کار می‌آمد. هنرهایی مثل آثار لاکی، جلد کتاب‌های نفیس و ارزشمندی مثل قرآن و نسخ خطی را می‌پوشاند و نگارگری و خطاطی و نقاشی از دربار و خانه‌های اشراف راه به خانه‌های مردم باز می‌کرد.