ضیافت نخلستان

سیده زهرا عباسی-  خبرنگار

آفتاب که به نیمه‌های آسمان می‌رسد، سایه نخل‌ها درهم می‌شود. «قیس» زیر همین سایه‌های درهم نشسته. عرق پیشانی‌اش را پاک می‌کند و در هوای شرجی، پای نخل‌ها نفسی تازه می‌کند. سایه نخل‌ برای دمی آسودن در هوای گرم و شرجی چون بهشت است؛‌ اگر نور خورشید که خود را از میان «سعف»‌ (برگ‌ها) به چشم می‌رساند، بگذارد. نور خورشید حواس «قیس» را به بار نخل جوان جلب می‌کند. باید سرش را تا جایی که می‌تواند بالا بگیرد تا طلایی خارک‌ها را لابه‌لای خارک‌های سبز و نور خورشید ببیند. خارک‌های زرد، طعم گس و شیرینی دارند. چیزی به فصل برداشت‌شان نمانده. نخل‌های «قیس» مانند نخل‌های دیگر اهالی منطقه «علوه» در شهرستان کارون از نوع «سعمران» است؛ زودتر از انواع دیگر می‌رسد و یک دانه‌اش هم روی دست نخل‌دار نمی‌ماند؛ همه‌شان روانه خارج از کشور می‌شوند.
قیس هرچند همه محصول نخلستانش را برای صادرات می‌فروشد، اما دلال‌ها تا سال پیش برای هر کیلوگرم خرمای مرغوب «سعمران» فقط 5 هزار تومان به او می‌دادند. امسال هم که هنوز قیمتی تعیین نشده است. خرمای این نخل‌ها در بازارهای داخلی تا کیلویی ۳۰ هزار تومان هم فروخته می‌شود، اما سهم نخل‌داری که در شرایط بی‌آبی، محصول خود را پیش‌فروش می‌کند، ناچیز است. سهم قیس شاید 200 هزار تومان از هر نفر نخل باشد؛‌ نخل‌هایی که حکم فرزندان قیس را دارند و برایشان از جان و دل مایه می‌گذارد.
«کمیله»، همسر قیس، هم پای همین نخل‌ها کار می‌کند. البته ساعت کارشان صبح‌های زود و نزدیک غروب است تا کمی خورشید بی‌رمق باشد و هوا خنک. خارک با بامیه می‌رسد و موقع خرماپزان که بشود، لوبیا سر از خاک در می‌آورد. پاییز و زمستان نخل‌ها بار ندارند، اما در سایه‌شان چای ترش و کنجد بار می‌دهد.
 
«کریم باوی»، از نخل‌داران علوه، هم همین شرایط را دارد. او 500 نفر نخل دارد و پای هر کدام صیفی کاشته. سیل چند ماه پیش 100 نفر از نخل‌ها و انجیرهایش را از بین برد و فقط 400 نخل رشید و بالغ او جان سالم به در برده‌اند. محصول او هم مانند قیس، خرمای سعمران است و صادراتی؛ محصولی که به ارزان‌ترین قیمت ممکن نصیب دلالان و از کیلویی 20 تا 50 هزار تومان به کشورهای خارجی فروخته می‌شود.
کریم‌ باوی هرس سالانه (نخل 2 بار در سال و هر بار با هزینه حداقل 40 هزار تومان هرس می‌شود)، لقاح، کود و آبیاری را از هزینه‌های نگهداری و مراقبت از نخل‌ها می‌داند و توضیح می‌دهد که هر نخل در نهایت از 200 هزار تومان به بالا برایش درآمد دارد؛ درآمدی که آن‌قدرها جبران هزینه نخل‌داران را نمی‌کند،‌ اما نخل‌ها، فرزندانش است و مگر می‌شود مراقب فرزند نبود؟
او بهترین راه‌حل برای بهبود وضع نخل‌داران را خرید تضمینی خرما می‌داند تا دیگر آنها مجبور نباشند خرمایشان را چند ماه زودتر و با قیمت ناچیز دست دلال بدهند.
 
برخلاف خوزستان، در سیستان و بلوچستان،‌ برداشت خارک شروع شده. اینجا شرقی‌ترین نقطه ایران است و آفتاب زودتر از هر جایی بساطش را روی نخلستان‌ها پهن می‌کند. برداشت محصول نخل بسته به آب و هوا از نیمه‌های تیر شروع می‌شود و گاهی تا آبان هم ادامه دارد. بیش از ۷۰ نوع خرما در این استان تولید می‌شود و شهرستان ایرانشهر با ۱۰ هزار هکتار نخلستان، یکی از عمده‌ترین مراکز تولید خرما در سیستان و بلوچستان است.
«محمد» هم در همین منطقه نخلستان دارد و خرمای ربی و مضافتی را به بازار عرضه می‌کند‍. نخل از نگاه او ظرفیت مغفول‌مانده توسعه سیستان ‌و بلوچستان است. «محمد» با این‌که سواد چندانی ندارد،‌ اما بعد از سال‌ها نخل‌داری حالا برای خود کارشناس شده است. به اعتقاد او، مرز مشترک سیستان ‌و بلوچستان با پاکستان و افغانستان و همین‌طور بندر چابهار، به عنوان تنها بندر اقیانوسی کشور، همه ویژگی‌هایی است که می‌توانست و می‌تواند به افزایش تولید خرمای صادراتی بینجامد و غبار محرومیت را از چهره این استان محروم بزداید.
تازه وضع جنوب استان بهتر است و در شمال سیستان‌ و بلوچستان، بعد از خشکسالی دریاچه هامون، فقط ردپایی از نخل که در گویش سیستانی «پیش‌» نامیده می‌شود، باقی مانده و در معدود مناطقی چون روستای «اکبرعباس» در شهرستان هامون به چشم می‌خورد.
خوزستانی‌ها نخل را بچه خود می‌دانند و اهالی سیستان‌ و بلوچستان آن را درخت زندگی می‌نامند. اینجا و در دیار آفتاب، علاوه بر محصول خرما، از شاخ و برگ نخل، روپگ (جارو)، پروند (زیرانداز)، سفت (جانماز)، کچو (خورجین) و کپات (سبد کوچک) می‌بافند و می‌فروشند.
با همه اینها، محمد اما فقط 40 هزار تومان از هر خوشه خرما درآمد دارد و سود اصلی طعم و مزه دل‌پذیر خرمای ربی به جیب دلالان می‌رود.
 
در بوشهر، بر خلاف سیستان ‌و بلوچستان، هنوز محصول روی شاخه‌هاست و «حسین یزدان‌ دالکی» و نخل‌داران دیگر نگران باد گرمی هستند که اگر بوزد، محصول را روی شاخه می‌خشکاند. فصل برداشت هم که برسد، کارگر به‌سختی پیدا می‌شود. او نخلستانی را به ازای هر کیلوگرم محصول، 8 هزار تومان اجاره کرده و علاوه بر باد سوزان تابستان، دلش شور بعد از برداشت را هم می‌زند. با جولان کرونا محصول زیادی از پارسال روی دست نخل‌داران در انبار مانده و حالا هم که این ویروس امان همه را بریده، به کشاورزان تاکید شده است تا محصول خود را به جای جعبه‌های چوبی در ظرف‌های دربسته بگذارند؛‌ هوای بسته می‌تواند خرما را خراب کند و اگر محصول امسال هم مثل پارسال آن‌چنان فروش نرود، کشاورزان ضرر سنگینی می‌کنند.
او، مثل محمد، به خرید تضمینی خوشبین نیست، چون دولت، حتی اگر قیمت تضمینی را مشخص کند، سر زمین و پای نخل که بیاید، ارزش محصول را پایین‌تر محاسبه می‌کند و تازه پول آن را هم چند ماه بعد می‌دهد.
حسین یزدان‌ دالکی غیر از نخل‌داری تاجر خرما هم است. پارسال خرمای کشاورزان را 10 هزار تومان فله‌ای خریده و بعد از تمیزکردن و بسته‌بندی توانسته آن را به‌زحمت کیلویی 11 هزار تومان بفروشد؛ خودش می‌گوید روی هر کیلوگرم 2 هزار تومان ضرر کرده است.  با وجود همه این‌ها، حسین امیدش به خداست و از هفته دیگر کار برداشت خارک را شروع و از مسئولان درخواست می‌کند کاری کنند بلکه قیمت از 10 هزار تومان کمتر نشود. هرچند او می‌گوید اصناف مرتبط با خرما در بوشهر آنقدر‌ها هم قوی نیستند و اینجا هر کس ساز خودش را می‌زند.
 
آمارهای منتشرشده از سوی انجمن ملی خرما، همان چیزی است که نخل‌دارانی چون «حسین»، «محمد» و «کریم» را نگران کرده است. فرقی نمی‌کند نخل در کجای جنوب به بار بنشیند؛ غرب و در همسایگی کارون، شرق و در همسایگی دریای عمان و یا با فاصله از آب در زمین تشنه کرمان و فارس. نخل برای هر کدام از این مناطق معنایی شبیه زندگی دارد؛ یک جا حکم آدمیزاد دارد و در شمار فرزندان می‌آید و یک جا از قدیم به درخت زندگی معروف بوده. این نخل‌ها قرار است امسال یک میلیون و 200 هزار تن محصول دهند و، با توجه به کاهش 30 درصدی صادرات پارسال و شرایط تحمیل‌شده به دلیل شیوع کرونا، سال سختی را پیش روی نخل‌دارها بگذارند.

   سال سخت خرما
رئیس انجمن ملی خرما پیش‌بینی کرده است با توجه به سال‌آوری پیش روی خرما (تناوب باردهی) امسال تولید محصول خرما در کشور به یک میلیون و ۲۰۰ هزار تن برسد. این در حالی است که طبق اعلام «محسن رشید فرخی یزدی» سال گذشته صادرات خرما نسبت به سال ماقبل ۳۰ درصد کاهش داشته و امسال هم با توجه به شیوع ویروس کرونا و تبعات آن، سال سختی پیش روی محصول خرما به‌ویژه در بخش صادرات است.  نایب رئیس انجمن خرمای هرمزگان و عضو انجمن ملی خرما هم مهم‌ترین چالش خرما را در سال جاری همین موضوع می‌داند و به همشهری می‌گوید: سال گذشته به دلیل شرایط به وجود آمده در نتیجه شیوع کرونا مشکلات جدی در بازار داخلی و خارجی داشتیم. محصول خرما یک محصول غیرضروری است و به‌راحتی تحت تاثیر عوامل مختلف از سبد کالای خانوار حذف می‌شود. طبیعی است که در ماه‌های گذشته با اضافه شدن اقلامی چون مواد ضدعفونی‌کننده و ماسک به سبد خرید خانوار، اقلامی مانند خرما از این سبد حذف شود. از سوی دیگر، بسته شدن مرزها و مشکلات صادرات غیرنفتی بر صادرات خرما هم تاثیر زیادی گذاشت و در نتیجه این 2 عامل، خرمای زیادی در سردخانه‌ها باقی ماند. برای مثال، در هرمزگان 3500 تن خرما در سردخانه‌ها مانده و با نزدیک شدن فصل برداشت و ورود خرمای جدید به بازار، فروش محصول سخت‌تر از سال‌های قبل خواهد بود.  «راشد دهقانی» افزایش قیمت بنزین و در نتیجه آن افزایش هزینه‌های خانوار را هم عامل دیگری برای کاهش مصرف خرما در داخل می‌داند و می‌افزاید: از همان روزهای ابتدایی شیوع کرونا، پیگیری‌های انجمن ملی خرمای ایران برای یافتن راهکارهایی شروع شد تا بتوانیم ضرر نخل‌داران را به حداقل برسانیم. این پیگیری‌ها از سمت اتاق بازرگانی، وزارت صمت و دیگر نهادها ادامه دارد و امیدوارم نتیجه نهایی تا شهریور، که فصل برداشت خرمای تجاری می‌رسد، مشخص شود.  این کشاورز امسال را سالی سخت و مهم برای محصول خرما توصیف و اظهار می‌کند:‌ نخل‌داران پیشنهاد خرید تضمینی محصول را مطرح می‌کنند، که به نفع همه خواهد بود، اما با توجه به شرایط اقتصادی کشور بعید است دولت توانایی آن را داشته باشد.  او آسیب‌ مهم‌ این بخش را دورریز محصول و کار به شیوه سنتی می‌داند و توضیح می‌دهد: برای مثال خرمای پیارم و خاصویی از انواع لوکس خرما محسوب می‌شوند که دورریز بسیار کمی دارند، اما با توجه به برداشت نامناسب کشاورزان و نداشتن تکنولوژی لازم، بخش زیادی از محصول دور ریز می‌شود.  آسیب دیگر این بخش نبود صنایع تبدیلی به‌ویژه در استان‌های محروم چون هرمزگان‏‌، بوشهر، سیستان ‌و بلوچستان و کرمان است که موجب شده سود اقتصادی این محصول به جیب مردم منطقه نرود و خبری از توسعه اقتصادی در نتیجه آن نباشد.  دهقانی در این باره می‌گوید: خرما می‌تواند پشتوانه عظیم اقتصادی برای استان‌های محروم باشد و زمینه اشتغال‌زایی مطلوبی را ایجاد کند، اما متاسفانه این ظرفیت مغفول مانده و سیستم اقتصادی به‌درستی آسیب‌های این بخش را شناسایی نکرده است. هرچند صنایع تبدیلی و بسته‌بندی یکی از مهم‌ترین نیازها برای توسعه اقتصادی این بخش محسوب می‌شود، اما گران بودن سرمایه‌گذاری در این بخش موجب شده است افراد به‌تنهایی موفق نشوند. به اعتقاد من، حضور و حمایت نهادهای مختلف مانند انجمن ملی خرما از سرمایه‌گذاران خرد می‌تواند بخشی از آسیب‌های این بخش را جبران کند تا ضمن اشتغال‌زایی شاهد بازگشت سود ا قتصادی به استان‌ها باشیم.  از دیدگاه عضو انجمن ملی خرما، نحوه نرخ‌گذاری خرما هم کارشناسی نیست و به همین دلیل گاهی این محصول در رقابت با محصول دیگر کشورها از جمله عربستان گران‌تر عرضه می‌شود و رقابت را از دست می‌دهد. انجمن ملی خرما قصد دارد امسال قیمت‌گذاری را به شیوه کارشناسی‌شده انجام دهد تا محصول در رقابت خارجی بازار را از دست ندهد.

    سیستان ‌و بلوچستان، رتبه اول
57 هزار هکتار نخلستان در سیستان ‌و بلوچستان وجود دارد که از این میان 45 هزار هکتار بارورند و سالانه بیش از 230 هزار تن خرما به بازار عرضه می‌کنند. این استان رتبه اول تولید خرما را در کشور دارد و بخش زیادی از محصول تولیدی‌اش روانه کشورهای روسیه، مالزی، اندونزی و کشورهای اروپایی می‌شود. در سیستان‌ و بلوچستان 57 هزار و 162 نفر در حوزه تولید خرما کار می‌کنند و مسئولان از افزایش اشتغال‌زایی با توسعه کشت ارقام تجاری خبر می‌دهند. بیش از ۷۰ نوع خرما در این استان تولید می‌شود و شهرستان ایرانشهر با ۱۰ هزار هکتار نخلستان یکی از عمده مراکز تولید این خرماهاست.

    بوشهر؛ رتبه دوم
بوشهر با داشتن رتبه دوم در تولید خرما، 34 هزار و 500 هکتار نخلستان و 6 میلیون نفر نخل دارد. از این تعداد حدود 80 درصد آن بارور است و سالانه بیش از 160 هزار تن خارک، رطب و خرما برداشت و  در بازارهای هدف داخلی و خارجی عرضه می‌شود. خرمای بوشهر با اشتغال‌زایی برای 18 هزار نفر، علاوه بر استان‌های مختلف کشور، به آسیای میانه، اروپا، کشورهای حاشیه خلیج فارس، هند، روسیه و پاکستان صادر می‌شود. ارزش خرمای صادراتی استان بوشهر به طور میانگین، 37 میلیون دلار است. شهرستان دشتستان با داشتن بیش از 70 درصد درختان نخل جایگاه مهمی در تولید محصولات خرما، رطب و خارک در بوشهر دارد.

    خوزستان؛ رتبه سوم
40 هزار خانوار در خوزستان از طریق محصولات ۴۱ هزار هکتار نخلستان این استان، که قرار است تا سال ۱۴۰۱ به ۵۵ هزار هکتار افزایش یابد، امرار معاش می‌کنند و سالانه بیش از 150 هزار تن خرما، خارک و رطب را به بازار می‌فرستند. از این میزان، ۸۵ هزار تن با ارزشی معادل ۱۲۰ میلیون دلار در سال به خارج از کشور صادر می‌شود و بخشی نیز به مصرف داخل استان و بازار استان‌های دیگر می‌رسد. بیشترین سطح زیرکشت خرما در مناطق شادگان، آبادان، خرمشهر، ماهشهر و بهبهان قرار دارد و در مجموع، خوزستان با این حجم از تولید رتبه سوم تولید خرما را در کشور دارد.

    هرمزگان؛ رتبه چهارم
سطح زیر کشت نخلستان‌ها در هرمزگان ۳۴ هزار هکتار است که امسال از آنها ۱۴۰ هزار تن خرما برداشت می‌شود. البته پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد محصول امسال 15 درصد افزایش داشته باشد و به کشورهایی چون استرالیا، کانادا، روسیه و کشور‌های آسیای میانه صادر شود. طبق اعلام جهاد کشاورزی هرمزگان‏‌، در این استان به ازای هر هکتار، یک اشتغال وجود دارد و البته قرار است 20 هزار هکتار از نخلستان‌های فرسوده تا 10 سال آینده اصلاح و احیا شود. در هرمزگان ۵۵ نوع خرما تولید می‌شود که ۲۰ نوع آن تجاری است و 3 نوع دیگر مانند پیارم، خاصویی و مضافتی به خارج از کشور صادر می‌شود.