گفت‌وگو با استاد آواز «محمد صفار منتشری» که آلبومی درباره نوروز دارد
بهار با بیات تهران
بهاره خسروی
«از قند و شکر ساخته‌ام جوجه خروس/ بابا جان یکی یک پول خروس/ ماما(ن) جان یکی یک پول خروس/آقایان یکی یک پول خروس» ماندگارترین تصنیف باقیمانده از نوستالژی‌های تهران قدیم است. خاطره‌هایی که مثل این سبک گویش و آوازخوانی که بیشتر به سبک کوچه باغی مشهور بود این روزها در گرد و غبار فراموشی جا خوش کرده‌اند.
«محمد صفار منتشری» از پیشکسوتان آواز سنتی کشور برای ابداع و زنده ماندن آواز بیات تهرانی تلاش‌های فراوانی کرده است. هنرمندی اصالتا لنگرودی که کار را از شاگردی گروه هنری تئاتر باربد زیر نظر استاد «اسماعیل مهرتاش» شروع کرد اما با توجه به ارثیه ماندگارش یعنی صدای خوش از پدر و راهنمایی استاد خیلی سریع پا در وادی موسیقی گذاشت و با کمک قوه خلاقیت و ابتکارش از مبدعان سبک بیات آواز تهرانی شد. با با«محمد صفار منتشری» درباره هنر و کارش به گفت‌وگو نشستیم.
شروع کارهای هنری‌‌تان با تئاتر بود. چطور وارد وادی موسیقی و آواز شدید؟
پدرم صدای خوشی داشت و اغلب صفحه‌های تاج اصفهانی و بدیع‌زاده را گوش می‌داد و به موسیقی تعزیه هم اشراف کامل داشت. آهنگ «شد خزان گلشن آشنایی» بدیع‌زاده از ترانه‌های محبوبش بود که دائماً زیر لب زمزمه می‌کرد. در واقع صدای خوش میراث پدری‌ام است. از همان کودکی قبل از شاگردی مرحوم استاد اسماعیل مهرتاش گوشم با ردیف‌های آوازی و موسیقی آشنا بود. همین موضوع برای گرایش و موفقیت من در کلاس‌های استاد مهرتاش کمک خوبی کرد. 10، 11 ساله بودم که همراه خانواده به تهران مهاجرت کردیم. سن و سال زیادی نداشتم. عضو گروه تئاتر باربد و شاگرد استاد اسماعیل مهرتاش شدم. سال 1339 یا 1340 بود که قرار بود نمایشی در یکی از تالارهای تهران روی صحنه ببریم. استاد تابلو موزیکالی از خسرو و شیرین گذاشته بود و قرار شد این پیش پرده را یکی بخواند. 40، 50نفر بودیم. استاد برای این سراغ افرادی را گرفت که تجربه آواز خواندن هم داشتند. از این میان قرعه به نام من افتاد. برای تمرین، پسرش مرا به خانه‌شان برد تا با ساز بخوانم. برایم کار سختی بود. آقای شهیدی هم آنجا بود. او خواند و من تکرار می‌کردم. بعد از برنامه استاد گفت: «می‌خواهم یک کلاس آواز را تشکیل دهم که شما هم حضور داشته باشید.» از همین‌جا وارد عالم موسیقی و آواز شدم.
شما که اصالتاً اهل لنگرود و بچه شمال هستید چطور دنبال موسیقی آواز بیات تهرانی رفتید؟
استاد مهرتاش مسئولیت تئاتر جامعه باربد را برعهده داشت و اغلب نمایشنامه‌های ایرانی را روی سن می‌بردند. معمولاً قصه‌های نمایش پرده‌های مختلفی داشت که باید در میانه نمایش براساس قصه، دکور نمایش تغییر می‌کرد. کار جابه‌جایی و تعویض دکور در میان هر قصه تقریباً 3ربع و گاهی تا یک ساعت زمان می‌برد. در این فاصله تماشاچیان با کف زدن و سوت کشیدن حسابی سر و صدا می‌کردند. فکر می‌کردم که چطور می‌توان این خلأ را پر کرد به نحوی که در این مدت تماشاچیان سرگرم شوند. تا اینکه یک روز که از تجریش عبور می‌کردم صدای آواز دستفروش دوره‌گردی به گوشم رسید.
دستفروش که بار سبزی داشت در ردیف آوازی منصوری چهارگاه شعری می‌خواند که ملودی زیبایی داشت. آن زمان ضبط صوت یا وسیله خاصی برای ثبت صدا نبود. آواز را در ذهنم سپردم. در خانه ساز زدم و همین شعر را تمرین کردم و کمی قطعات ضربی را هم اضافه کردم. بعد از غلامرضا روحانی که طنزپرداز مقتدر آن زمان بود خواستم از زندگی روزمره یک سبزی فروش و غم‌ها و شادی‌هایش یک تابلو موزیکال رئال را تصویرسازی کنم. نخستین آهنگی که ساختم و خواندم همان «یکی یه دونه خروس یه تومن» بود که در تئاتر باربد به‌عنوان پیش پرده اجرا کردم. بعدها هم ترانه بازخوانی «یکی یه دونه خروس یه تومن» بدیع‌زاده و ترانه گردو فروش از نخستین کارهایی بود که اجرا کردم.
ویژگی آواز بیات تهرانی چیست؟
همه قومیت‌ها یک موسیقی براساس گویش و لهجه‌شان در ایران دارند. مثل موسیقی‌های گیلکی، کردی، ترکی و.... در گذشته بیشتر تهرانی‌ها طبق‌کش بودند و روی همین طبق‌ها به‌صورت دوره‌گرد محصولاتشان را با شعر و آواز می‌خواندند. در واقع گویش تهرانی به سبک آوازهای کوچه باغی بود. سبک آواز بیات تهرانی هم ویژه مردم شهر تهران است. البته نکته قابل توجه درباره این سبک ردیف آوازی داشتن صدا و لحن منحصربه‌فرد این سبک است.
در کلاس‌های استاد مهرتاش چهره‌های بنام امروز موسیقی مثل محمدرضا شجریان، ناصر مسعودی و افراد دیگری هم بودند که این سبک خواندن را تجربه کردند. اما چندان مورد قبول استاد مهرتاش قرار نگرفت و ایشان صدای مرا مناسب این سبک آوازخوانی دید. البته «حسین خواجه امیری» (ایرج) از جمله افراد مورد تأیید استاد بود و در این زمینه آوازهای خوبی مثل دختر گلفروش و دختر عطارباشی و.... در سبک بیات تهرانی خوانده است.
چه آثاری در قالب آواز بیات تهرانی به بازار ارائه داده‌اید؟
یکی از مهم‌ترین رسالت‌های موسیقی ما اشاعه فرهنگ ما به دنیا و حفظ سنت‌ها و ارزش‌های ملی و ایرانی است. به همین دلیل یک آلبوم موسیقی با موضوع هفت‌سین به روایت شهر طهران را به بازار ارائه دادم و در آن درباره همه آداب و رسوم نوروزی و اینکه پشت هر رسمی چه فلسفه‌ای است با شعر و آواز خواندم. آلبوم چهارشنبه‌سوری هم درباره آداب و رسوم این مراسم باستانی است که این روزها حسابی سبک اجرای آن تغییر هویت داده و روز چهارشنبه آخر سال بیشتر شبیه میدان جنگ شده است. یک آلبوم نوروزانه با 7، 8 آهنگ درباره میوه‌هایی مثل پرتقال و خیار و سایر میوه‌های نوبرانه فصل بهار و نحوه استفاده‌اش خوانده‌ام. یک آلبوم بهاریه هم با موضوع میوه‌های بهار مثل گل پونه، چغاله فروش و نعنا و پونه را با سبک آواز بیات تهرانی خواندم.
شما یک مجموعه کامل از ردیف‌های آوازی استاد مهرتاش که حاصل سال‌ها تلاش حضور شما در محضر این استاد و تجربه‌کاری شماست در قالب لوح فشرده به بازار ارائه داده‌اید. ایده این کار از کجا شکل گرفت؟
استاد مهرتاش برای عالم تئاتر و موسیقی شاگردان موفق زیادی را تربیت کرد. برای مثال علی نصیریان، محمدعلی کشاورز و عزت‌الله انتظامی. در عالم موسیقی هم چهره‌های موفقی مثل شجریان، شهیدی و... از شاگردان این استاد دلسوز و مهربان بودند.
استاد دوره‌های موسیقی را رایگان برای همه برگزار می‌کرد تا اگر کسی استعداد و توانایی در زمینه هنر موسیقی دارد در صورت نداشتن توان مالی استعدادش کور نشود. همیشه دنبال ادای دین به این حرکت استاد بودم. دوست داشتم مثل او کار ماندگار انجام دهم که ارزش معنوی آن چند برابر بیشتر از ارزش مادی باشد و از طرفی آموزش‌های استاد همیشه ماندگار باشد. سراغ همدوره‌ای‌های قدیمی‌ام رفتم و اما خیلی از آنها بسیاری از ردیف‌های آوازی و نکته‌های مهم درسی استاد مهرتاش را فراموش کرده بودند. 5 سالی برای جمع‌آوری و تولید مجموعه ردیف‌های استاد مهرتاش وقت گذاشتم. از یکی از دوستان شنیدم در آموزشگاه موسیقی ایرانی در تگزاس آمریکا هم از این سی‌دی‌ها برای آموزش استفاده می‌کنند.
درپایان برای حفظ آواز بیات تهرانی به‌عنوان مبدع این سبک چه‌کاری انجام می‌دهید؟
در حدود 50 تا 60 تصنیف و آواز در قالب بیات تهرانی ساختم و خواندم. برای زنده ماندن این سبک آوازی در حدود 30 تا 40 آهنگ را دوباره، بازخوانی و در قالب سی‌دی منتشر کردم. قصد دارم ترانه‌های باقیمانده را هم به همین شکل منتشر کنم. در آموزشگاه موسیقی علاوه بر آموزش ردیف‌های آوازی بخشی از کار، آموزش آوازخوانی بیات تهرانی است.
