قلم سبز
برنج هم برنج‌های قدیم
محمد درویش/ کارشناس محیط‌زیست
تیترِ این یادداشت، برگرفته از ضرب المثل مشهورِ نسل میانسال و کهنسال معاصر است که اغلب با حسرت و به نوعی غلوآمیز از طعم غذاها و میوه‌ها در گذشته‌ها یاد می‌کنند. اما تازه‌ترین پژوهش‌های انجام شده که نتایج آن، همین چهارشنبه گذشته در ژورنال معتبر Science Advances منتشر شد، آشکارا ثابت می‌کند که تغییرات اقلیمی و انتشارِ شتابان و فزاینده دی اکسید کربن، روی کیفیت مواد غذایی و احتمالاً مزه آنها آثاری پس رونده باقی نهاده و از میزان ویتامین‌ها و مواد معدنی مفید می‌کاهد. به‌عبارت ساده تر، تغییرات اقلیمی فقط از کمیت محصولات نمی‌کاهد، بلکه کیفیت را هم خدشه دار کرده و ظاهراً حالا با اطمینان بیشتری می‌توان حسرت طعم میوه‌ها و دیگر اقلام زراعی و باغی در چند دهه پیش را در مقایسه با همتاهای امروزی خورد.
به‌عنوان مثال، اکنون یک بررسی پژوهشی جدید کشف کرده برنجی که در معرض درصد بالایی از دی اکسیدکربن قرار گرفته، دارای مقدار کمی از مواد مغذی مهم است. از این‌رو عواقب احتمالی ناشی از کاهش کیفیت سلامت ساکنان زمین، بسیار جدی و گسترده است، به‌خصوص اگر یادمان باشد که درصد قابل توجهی از مردم فقیر جهان، چیزی جز همین محصولات زراعی را مصرف نکرده و توان خرید پروتئین حیوانی و لبنیات را ندارند.
پژوهش‌هایی که دکتر زیسکا و همکارانش به‌طور آزمایشی در مزارع برنج واقع در 2کشور چین و ژاپن انجام و این محصولات را در معرض سطح بالای دی اکسیدکربن قرار دادند، ثابت کرد ١٨ نوع محصول برنجی که در منطقه کشت می‌شود، حاوی مقدار بسیار کمتری پروتئین، آهن و روی در مقایسه با برنج معمولی هستند. علاوه براین، همه انواع برنج کاهش شدیدی از ویتامین‌های B1, B2, B5و B9را نشان داده‌اند؛ اگرچه مقدار ویتامین E آنها افزایش پیدا کرده بود.
این بررسی پژوهشی به این دلیل بر برنج تمرکز داشته که خوراک اولیه بیش از ٢ میلیارد نفر از مردم دنیا ازجمله ایرانیان است.
پروفسور کریستی ایبی، استاد دانشگاه واشنگتن و از نگارندگان بررسی نامبرده می‌گوید: «برای مردم در کشورهای ثروتمند که از تغذیه سالم و متنوعی برخوردارند، این نکته که برنج ارزش غذایی خود را در طول سال‌های آینده از دست می‌دهد، احتمالا مهم نیست. اما در کشوری مانند بنگلادش، برنج ٧٠ درصد از کالری مورد لزوم را تأمین می‌کند و امکانات چندان دیگری برای چنین مواد غذایی در دست نیست.»
البته این نتیجه که دی اکسیدکربن بیش از اندازه، ارزش غذایی محصولات را تقلیل می‌دهد، می‌تواند معقولانه به‌نظر نیاید زیرا هر چه باشد، گیاهان به دی اکسیدکربن به‌عنوان یک جزء ترکیبی برای فتوسنتز وابسته هستند، ازاین‌رو اینطور به‌نظر می‌رسد که دی اکسیدکربن بیشتر باید سودمند باشد و به رشد بیشتر گیاهان کمک کند. اما پژوهشگران کشف کرده‌اند ترکیب شیمیایی یک گیاه به توازن بین دی اکسیدکربنی بستگی دارد که از هوا و مواد مغذی از خاک جذب می‌کند. اگر این توازن مختل شود، گیاه به روش‌های غیرقابل پیش‌بینی تغییر پیدا می‌کند؛ نکته‌ای که به‌ویژه با دستکاری ژنتیک محصولات غذایی ممکن است بر ابعاد خطرآفرینی آنها افزوده شود.
در گیاهانی مانند برنج و گندم که دستخوش آنچه می‌شوند که فتوسنتز c3نام دارد، سطح بالای دی اکسیدکربن می‌تواند گیاه را برانگیزد تا هیدرات کربن بیشتری تولید کند و از این راه موجب تقلیل بیشتر دیگر ترکیبات مغذی شود.
با تحقیقات بیشتر در این زمینه، احتمالا پژوهشگران به منظور پرورش و دستکاری ژنتیک انواع جدیدی از گیاهان تلاش خواهند کرد که در برابر افزایش دی اکسیدکربن در حفظ ترکیبات مغذی خود مقاوم‌تر باشند. اما به گفته دکتر زیسکا این امری بسیار چالش برانگیز است زیرا تاکنون همه انواع برنج‌ها کاهش قابل توجهی از ویتامینB را نشان داده‌اند. دکتر ایبی می‌گوید: «حرف آخر این است که مردم به رژیم‌های غذایی متنوع با منابع باکیفیت خوراکی نیاز دارند؛ چیزی که هم‌اکنون چالش اصلی ماست.» ساموئل مایرز، پژوهشگری از مرکز محیط‌زیست دانشگاه هاروارد می‌گوید: «این نکته که خوراک ممکن است ارزش غذایی خود را از دست دهد، غیرمترقبه بود اما فکر می‌کنم ما باید انتظار سورپرایزهای دیگری را داشته باشیم. ما کاملا در حال تغییر دادن شرایط بیوفیزیکی هستیم که سیستم غذایی مان را تضمین می‌کند و تاکنون درک بسیار کمی از آن داریم که چنین اختلالاتی چگونه در اکوسیستم موجب یک اثر موجی می‌شوند و بر سلامت انسان تأثیراتی ویرانگر خواهند نهاد.»
خواننده عزیز ستون قلم سبز: هرچه بر وسعت و کیفیت پژوهش‌ها در حوزه کشاورزی افزوده می‌شود، بیشتر درمی یابیم که چگونه به بهانه تولید بیشتر و مهار کابوسی به نام گرسنگی، بر ابعاد گرسنگی و جایگزینی سیری شکمی با سیری واقعی افزوده‌ایم، آیا عبرت می‌گیریم؟
در همینه زمینه :
