از «هاگانا» تا «سرب»
بعد از شکست تجاری «تیغ و ابریشم» که محصول درجه کیفی جیم، اکران در ماه رمضان و با سرگروهی نامناسب بود، کیمیایی عملا ورشکست شد. در حدود نزدیک به یک‌دهه مسعود کیمیایی، فیلمساز موفق و پرکار قبل از انقلاب، تنها 2فیلم ساخته بود. «خط قرمز» (1361) توقیف شده و تیغ و ابریشم (1366) با جرح و تعدیل فراوان، اکران شده و شکست خورده بود. واکنش تند منتقدان (که از بدترین فیلم‌های آن سال‌ها ستایش می‌کردند ولی برای کیمیایی شمشیر را از رو می‌بستند)، در کنار برخورد سرد و منفی مدیران فرهنگی و شکست در گیشه شرایط را برای کیمیایی دشوار کرده بود. سرمایه کارگاه آزاد‌فیلم هم با یک فیلم توقیفی و یک فیلم پرهزینه که گیشه‌اش در حد انتظار نبود، بربادرفته بود. کیمیایی بعد از تیغ و ابریشم 2فیلمنامه به ارشاد ارائه کرد که هر دو رد شدند؛ فیلمنامه‌هایی که به نام «دندان مار» به وزارت ارشاد رفتند ولی مدیران ارشاد موافق ساخت‌شان نبودند. در عوض سیدمحمد بهشتی فیلمنامه تصویب‌شده «هاناگا» نوشته تیرداد سخایی را به کیمیایی پیشنهاد کرد. و البته بهشتی می‌دانست کیمیایی فیلمنامه هاگانا را به سیاق خودش بازنویسی خواهد کرد.
محمدهاشم سبوکی تهیه‌کننده شد و سرب به پیش‌تولید رفت. فرامرز صدیقی انتخاب اول کیمیایی برای نقش نوری بود؛ بازیگری که در تیغ و ابریشم نشان داده بود قامت قهرمان کیمیایی برازنده‌اش است. با طولانی‌شدن پیش‌تولید فرامرز صدیقی سر از فیلم «سایه‌های غم» شاپور قریب درآورد. وقتی حضور صدیقی منتفی شد، کیمیایی هادی اسلامی را برای نقش نوری انتخاب کرد. پیش‌تولید اما باز هم به پایان نرسید و در این فاصله فیلمبرداری سایه‌های غم هم تمام شد و صدیقی آمد. مشکل اینجا بود که با هادی اسلامی قرارداد بسته شده بود و اسلامی دوست نداشت نقش نوری و تجربه همکاری با مسعود کیمیایی را از دست بدهد.فریماه فرجامی هم به عنوان بازیگر اصلی زن بعد از خط قرمز و تیغ و ابریشم، سومین همکاری مشترکش را با کیمیایی تجربه کرد. امین تارخ هم که در «پاییزان» صدرعاملی بازی کرده بود (فیلمی که کیمیایی یکی از سرمایه‌گذارانش بود) نقش دانیال را برعهده گرفت.
جمشید مشایخی هم 20سال بعد از قیصر دوباره مقابل دوربین کیمیایی رفت، همچنان که تجدد در سرب نقشی منفی را برعهده گرفت. فتحعلی اویسی هم که با «ناخدا خورشید» تقوایی به عنوان چهره منفی شناخته شده بود، یزقل شد. فیلمبرداری سرب در تهران آغاز شد. کیمیایی علاقه‌ای به کار کردن در دکور نداشت و بخش‌هایی از فیلم در دبیرستان رسید فیلمبرداری شد.در پشت دوربین، تجربه همکاری کوتاه کیمیایی با کلاری جوان در تیغ و ابریشم، باعث شد کیمیایی با تیزهوشی‌اش فیلمبرداری سرب را به او بدهد. کلاری با سرب از فیلمبرداری بااستعداد به فیلمبرداری بزرگ ارتقا پیدا کرد. در زمان فیلمبرداری سرب، تهران مورد حمله هوایی عراق قرار می‌گرفت. در روزهایی که تنها گروه فیلمسازی فعال در پایتخت گروه سرب بود، می‌شد از امکانات فنی بهتری هم بهره گرفت. کیمیایی خودش سرب را تدوین کرد. همسرش گیتی پاشایی موسیقی‌اش را ساخت و خسرو خسروشاهی آن را دوبله کرد؛ دوبله‌ای که یکی از دلایل جذابیت فیلم است و با فضای فیلم کاملا انطباق دارد.
حضور در جشنواره
«سرب» در بخش مسابقه هفتمین جشنواره فیلم فجر به نمایش درآمد و در مجموع با واکنش‌های مثبتی مواجه شد. در جشنواره‌ای که سرب حضور داشت، جایزه بهترین فیلم به «در مسیر تندباد» مسعود جعفری‌جوزانی رسید و محسن مخملباف هم برای «بای‌سیکل‌ران» بهترین کارگردان شد.
جالب اینکه سرب در رشته کارگردانی حتی نامزد جایزه هم نشد. البته سرب در 6رشته نامزد دریافت لوح زرین شد: بازیگر نقش اول زن (فریماه فرجامی)، بازیگر نقش اول مرد (هادی اسلامی)، بازیگر نقش مکمل مرد (فتحعلی اویسی)، طراحی صحنه و لباس (ایرج رامین‌فر)، فیلمبرداری (محمود کلاری) و چهره‌پردازی (جلال معیریان). که جوایز بهترین فیلمبرداری و چهره‌پردازی را از آن خود کرد.
فریماه فرجامی هم دیپلم افتخار گرفت تا رویا نونهالی برای بازی در «عروسی خوبان» لوح زرین بهترین بازیگر زن را دریافت کند. هادی اسلامی هم در بهترین نقش‌آفرینی زندگی‌اش جایزه را به حضور متوسط عزت‌الله انتظامی در «گراند سینما» باخت.
واکنش منتقدان
منتقدان دهه 60 با کیمیایی مهربان نبودند؛ درست مثل مدیران فرهنگی آن دوران. در همسویی منتقدان سینما و مدیران دولتی، طبیعی بود که «سرب» هم چندان مورد عنایت قرار نگیرد. البته لحن نوشته‌ها نسبت به تیغ و ابریشم معتدل‌تر بود.
ولی اگر نقدهای زمان اکران سرب را بازخوانی کنیم بیشتر با نوشته‌های منفی مواجه می‌شویم. هوشنگ گلمکانی، سردبیر ماهنامه فیلم که از ستایش‌گران سرب بود، نقد مثبتش را برای چاپ به هفته‌نامه سروش سپرد. سرب بعد‌ها فیلم محبوب منتقدان شد؛ به‌خصوص جوان‌ها که شیفته سرب شدند.
در آخرین رای‌گیری برای انتخاب بهترین‌های تاریخ سینمای ایران که در ماهنامه فیلم خرداد98 منتشر شد، سرب با 9 رای سومین فیلم محبوب کیمیایی پس از «گوزن‌ها» و «قیصر» از نظر منتقدان شد.
جامپ‌کات
در همینه زمینه :
