فامیل‌بازی با خواجه شیراز

نگار حسینخانی

وقتی محمدرضا شجریان شعر خواجه را می‌خواند؛ سمن بویان غبار غم چو بنشینند بنشانند/ پری رویان قرار از دل چو بستیزند بستانند... در این حضرت چو مشتاقان نیاز آرند ناز آرند/ «که با این درد اگر در بند در مانند، درمانند». نوار ذهن‌مان جمع می‌شود و ناگهان یاد یک عروسک می‌افتیم. چطور ممکن است عروسکی چون «فامیل دور» در این حد در مغز و روح ما نشت کرده باشد؟ ایرج طهماسب وقتی «فامیل دور» را با یک لباس نگهبانی به تیم صداپیشه و عروسک‌گردان خود معرفی می‌کند به همه می‌گوید این عروسک مراقب درهاست؛ بهادر مالکی می‌شود صداپیشه و محمد لقمانیان عروسک‌گردان. مالکی به «در» حساس است و در ناخودآگاهش با آن درگیری‌هایی دارد. همین است که عروسک فامیل شبیه به صداپیشه‌اش می‌شود. اما برای ما فامیل دور تنها در صدا و دیالوگ‌ها خلاصه نشده، او مجموعه ‌ژست‌هایی است که فامیل را برایمان زنده می‌کند؛ مثلا وقتی دستش را هنگام خواندن شعر حافظ تکان می‌دهد. این حرکت به اندازه‌ای برایمان آشناست که اگر فامیل شعری هم نخواند و تنها دستش را حرکت دهد، شعر حافظ در ذهن‌مان مرور می‌شود؛ «که با این درد...» با محمد لقمانیان، عروسک‌گردان فامیل دور درباره حرکت و شخصیت‌سازی این عروسک صحبت کرده‌ایم.

 چه شد که فامیل دور این‌شکلی شد؟

صداپیشه، عروسک‌گردان، نویسنده و کارگردان هر یک با دنیای متفاوتی دور هم جمع می‌شوند. ما در جلسات به شخصیتی به نام فامیل دور رسیدیم که دربان بود. ایرج طهماسب که شخصیت‌پردازی حرفه‌ای است، گفت موضوع شخصیت باید «در» باشد. حالا شما این بزنگاه را اضافه کنید به شخصیت بهادر مالکی که همیشه با درها مشکل دارد و از طرفی بسیار حافظ‌خوان است. بهادر نجاری می‌کند و با صدای خودش برای فامیل دور حرف می‌زند. طهماسب معتقد بود که این شخصیت نباید از دغدغه در خارج شود. با همه این تفاسیر دور از ذهن نبود، فامیل به این بیت برسد. من به‌عنوان عروسک‌گردان وقتی گریزهای پی‌در‌پی صداپیشه را مشاهده می‌کردم به این فکر افتادم حرکتی مخصوص شعرخوانی فامیل دور درنظر بگیرم. ما شاید هیچ‌گاه زمان شعرخوانی چنین حرکاتی انجام ندهیم، اما نیاز داشتیم برای شعرخوانی حرکتی انجام دهیم که مردم بیشتر آن را ببینند. در عروسک این اتفاق به نوعی آشنایی‌زدایی محسوب می‌شود. اگر آدمی شعر را بخواند با روزمرگی فراموش می‌شود، اما وقتی عروسک این کار را می‌کند، فوکوس می‌گیرد و باعث ماندگاری حرکت می‌شود. در فامیل‌دور این حرکت تشدید شده و شاید این دست تکان‌دادن شعر را بیشتر به گوش ‌رساند و از سویی نوع خوانش بهادر مالکی حرکت دست را برای تماشاگر پررنگ و معنادار کرد. او لحن خاصی به شعر می‌دهد و در جایگاهی که مخاطب انتظار ندارد این شعر را می‌خواند و نوعی آشنایی‌زدایی نسبت به شعر صورت گرفته است.

چرا فامیل دور بعد از هر مکثی، بجا و بیجا آن مصراع حافظ را می‌خواند؟

اینکه فامیل بعد از هر دیالوگی می‌خواهد یک شعر بخواند، عادت اکثر مردم ایران است که دوست دارند شعر بخوانند. حرف‌هایی هم که می‌زند ایرانی است. فامیل دور با چیزهای زیادی بیگانه است. به‌طور مثال فرهنگ موبایل را نمی‌داند. انگار از قشر آدم قدیمی‌هاست؛ مثلا با در اتوماتیک مشکل دارد و شکل سنتی همه‌‌چیز را می‌پسندد. صداپیشه هم روی ایرانی بودن او خیلی اثر گذاشته است. همه اینها در بچه با دایره مشترک لغاتی شکل گرفت، چون رابطه پدر و پسری داشتند و ایرج طهماسب چنین درخواستی داشت.

فامیل دور را نمی‌توان در رسته بزرگسالان قرار داد. چرا؟

فامیل دور بزرگسالی است که دل مهربانی دارد و مثل بچه‌ها پاک و ساده است. بهادر دقیقا اینجوری است و بیشتر خصوصیات او در فامیل دور هست. من هم توانسته‌ام متناسب با این شخصیت، اداهایی در بیاورم و عروسک را جاندار و حرکت برایش تعریف کنم. واقعا اعتراف می‌کنم که بیشتر شخصیت‌پردازی فامیل دور، مدیون بهادر است؛ به‌خاطر طنز شیرینی که دارد. خود بهادر وقتی صحبت می‌کند، آن‌قدر شیرین است که واقعا از هر صحبتش لبخند می‌زنید.

اگر بخواهید فامیل دور را یکی از شخصیت‌هایی بنامید که حافظ در اشعارش معرفی می‌کند، مثل رند، زاهد، شیخ و... او را چگونه معرفی می‌کنید؟

فامیل دور کاراکتری مردمی و زمینی‌ است. شاید نشود او را با شخصیت‌هایی که حافظ معرفی می‌کند یکی دانست؛ شاید هم باید دست به تعریف شخصیت جدیدی در شعرهای خواجه زد. فامیل را نمی‌دانم بتوانیم رند لقب دهیم یا خیر، زیرا معنای دقیق رند را نمی‌دانم ولی شاید بتوان رند نامید. البته اگر به‌معنای زمینی و مردمی درنظر بگیریمش.

من به‌عنوان عروسک‌گردان وقتی گریزهای پی‌در‌پی صداپیشه را مشاهده می‌کردم به این فکر افتادم که حرکتی مخصوص شعرخوانی فامیل دور درنظر بگیرم. ما شاید هیچ‌گاه زمان شعرخوانی چنین حرکاتی انجام ندهیم  اما نیاز داشتیم برای شعرخوانی حرکتی انجام دهیم که مردم بیشتر آن را ببینند