الکی هم شده بخند...

خدیجه نوروزی- روزنامه‌نگار

شیوع ویروس کرونا در کشور و جهان علاوه بر مشکلات جسمانی، موجب بروز بسیاری از مشکلات و اختلالات روانی شد. این مشکلات به قدری تنش‌زا و مشکل‌زا شده‌اند که قطعا بعد از مدیریت و کنترل جهانی کووید -19 مسئولان و افرادی که در زمینه روان فعالیت می‌کنند، مجبور خواهند شد به‌دنبال راه‌حل‌هایی برای برون‌رفت از بحران‌های ناشی از کرونا باشند. در این دوران همه ما به نوعی ترس و اضطراب و غم و اندوه ناشی از کرونا را تجربه کردیم. میان این همه تلخی، خنده کمرنگ شده است و غم و ترس آنقدر در تار و پود جان‌ها رخنه کرده که برخورد با یک چهره شاد با لبخند غنیمت است. شهره‌بانو پرخو، روانشناس بالینی در گفت‌وگو با همشهری درخصوص تأثیرات خنده و اینکه چگونه می‌توان در دوران سخت کرونا خندید با همشهری گفت‌وگو کرده که ماحصل آن را می‌خوانید.

آیا خنده و شوخی یک مکانیسم دفاعی است که موجب کاهش اضطراب می‌شود؟ 
ترس و اضطراب ریشه بسیاری از بیماری‌هاست و در هر اختلال مزمن و یا اختلالات رفتاری می‌توان رد پای اضطراب را مشاهده کرد. لذا اساسا خود موضوع نمی‌تواند موجب ایجاد مسائل باشد بلکه اضطراب ناشی از آن مشکل می‌تواند موجب بروز انواع اختلالات روانی و جسمی نظیر کاهش سیستم ایمنی بدن شود و فرد را مستعد بروز انواع بیماری‌ها می‌کند. اما در این میان مغز انسان که ساختار بسیار پیچیده‌ای دارد برای کاهش این اثرات و عوارض از سیستم دفاعی استفاده می‌کند تا بتواند سیستم سمپاتیک و پاراسمپاتیک را مدیریت  کند و آرامش را به فرد بازگرداند و از بروز بسیاری از مشکلات و اختلالات روان-تنی پیشگیری کند. این مکانیسم‌ها در واقع عبارت است از واکنش ناخودآگاه به‌عنوان قسمتی از شخصیت به‌منظور کاهش اضطراب از طریق تغییر در ادراک واقعیت. مکانیسم‌های دفاعی، شیوه‌هایی هستند که افراد به‌طور ناخودآگاه در برابر رخدادهای اضطراب‌آور به‌کار می‌برند تا از خود در برابر آسیب‌های روانی محافظت کنند که خنده یکی از آنهاست. سازوکار دفاعی موجب کنار‌رفتن افکار متعارض یا ناخوشایند از حیطه هوشیاری شده و به این ترتیب اضطراب در فرد کاهش می‌یابد. سلامت روانی با چگونگی به‌کارگیری سازوکارهای دفاعی پذیرفته‌شده ارتباط دارد. افرادی که این سازوکارها را به‌کار می‌برند با اضطراب به‌خوبی مقابله می‌کنند و پاسخ سازگارانه به کشمکش‌ها می‌دهند.
با این اوصاف در دوران کرونا بسیار کارآمد است؟ 
قطعا همینطور است. در شرایط سخت، راهبردی سازگارانه می‌دهد تا به ما کمک ‌کند به موقعیت‌های پرتنش یا پراسترس پاسخ دهیم و با آن کنار بیاییم؛ تلاش برای پیدا‌کردن جنبه‌ای جالب در محیطی که کنترل کمی بر آن داریم که کمک می‌کند تا آن را تحمل کنیم. استفاده از مکانیسم دفاعی شوخی، می‌تواند یک عمل نوع‌دوستانه باشد؛ چرا‌که از این طریق به دیگران نیز کمک می‌کنیم که با موقعیت پیش‌آمده، راحت‌تر کنار بیایند.
اما در شرایط سخت کرونایی، خندیدن، جوک تعریف‌کردن و شاد‌بودن بیشتر یک شوخی است؛ اینطور نیست؟
اتفاقا هرجا که تعارض و مشکلات بیشتری وجود داشته باشد، شاهد شوخی و طنز بیشتری خواهیم بود. اتفاقی که در این حالت می‌افتد این است که ما در افکار و گفتارمان، صرفه‌جویی کرده و از این طریق، انرژی روانی کمتری را صرف مشکلات و مسائل می‌کنیم؛ در نتیجه انرژی روانی بیشتری ذخیره می‌شود. بعد از آن، مکانیسم دفاعی دیگری به نام «جا به جایی» فعال می‌شود و این انرژی روانی ذخیره‌شده را از منشأ آن که مربوط به تعارض‌هاست به حکایتی طنزآمیز تبدیل می‌کند. طی این فرایند، فرد تعارض‌ها را به‌صورت شوخی و طنز، بیان کرده تا بتواند با آنها راحت‌تر کنار بیاید. با نگاه اجمالی به کلیپ‌های طنز در سال گذشته و توجه به موضوعات اکثریت آنها، می‌توان به این دیدگاه نائل شد.
در خلق موقعیت خنده در شرایط سخت و غمناک باید حواسمان به چه چیزی باشد؟
خیلی‌ها از مردم عزیزانشان را از دست دادند و دچار تنش‌های روانی هستند، لذا برای خلق خنده و شوخی و جوک اگر موقعیت را به درستی شناسایی نکنیم، می‌توانیم موجبات خشم و نفرت را فراهم و اوضاع را بدتر کنیم. لذا باید روحیه افراد، تفکرات، شخصیت، سن و سال و موقعیتی که هم‌اکنون از لحاظ روحی در آن قرار دارند را برای خلق فضای کمیک، خنده‌آور و شوخ‌طبعی مدنظر قرار دهیم.
پس اگر حواسمان نباشد شوخی‌هایمان می‌تواند ضربه‌زننده باشد؟
باید از محتوایی در طنزها استفاده کرد که تأثیر منفی نداشته باشد زیرا مکانیسم دفاعی شوخی، باعث می‌شود که مسائل غیرقابل تحملی که فرد آنها را سرکوب کرده و اکنون نسبت به آنها، آگاه نیست، تغییر شکل داده شوند و به‌صورت قابل تحمل‌تری از بخش ناهوشیار به هوشیاری بیایند. در این صورت شوخی برای ما کارکرد مفیدی دارد. اما این یک روی سکه است و روی دیگر این سکه این است که شوخی می‌تواند مضر هم باشد. آن هم وقتی است که به‌صورت تمسخر و یا زخم‌زبانی دربیاید که مستقیماً متوجه خود شخص است. براین اساس باید موقعیت و شرایط افراد را قبل از شوخی مورد بررسی قرار دهیم تا شاهد اثرات منفی شوخی‌ها نباشیم.
برای ماندگاری اثرات شوخی چه باید کرد؟
برای ماندگاری اثرات شوخی باید طنزها و جوک‌های معنادار را از طنزهای فاقد محتوا و احمقانه تفکیک کرد. جوک، فرم کلامی و بین‌فردی مکانیسم دفاعی شوخی است و زمانی اتفاق می‌افتد که ما درمورد مسائلی صحبت می‌کنیم که جامعه آنها را ممنوع کرده و یا در محیط آسیب‌زای اجتماعی قرار داریم. در چنین شرایطی بالاترین جنبه اخلاقی عملکرد مغز در به‌کارگیری راهکارها به‌خود اجازه می‌دهد تا شوخی را ایجاد کند. از این طریق است که اضطراب احساس‌شده از سوی بخش منطق‌گرای مغز که رابط بین اخلاق و غریزه هست کاهش پیدا می‌کند. سوپرایگوی (بالاترین جنبه اخلاقی) آسان‌‌گیر به ما اجازه می‌دهد که نوع ملایم و راحت شوخی را نشان دهیم، درحالی‌که ذهن اخلاق‌مدار و سختگیر، نوع طعنه و زخم‌زبان را در ما ایجاد می‌کند. اما اگر جنبه اخلاقی مغز خیلی سختگیر باشد، مانع به‌کارگیری شوخی در ما می‌شود. بنابراین هرکسی توانایی شکل‌دهی و استفاده از شوخی را ندارد.
چگونه در دوره کسالت‌بار کرونا شاد باشیم؟
از زمان بحران کرونا بسیاری از باشگاه‌های ورزشی، مراسم‌ جشن، روابط اجتماعی با مشکلات متعددی روبه‌رو بوده است. ما کمتر می‌توانیم در این دوران دور هم جمع شویم، لذا از لذت جمع‌ها و شادی‌های گروهی محروم شده‌ایم که ادامه این روند می‌تواند مشکلاتی را در زمینه‌های مختلف ایجاد کند. بنابراین توصیه من به‌عنوان یک روانشناس این است که به آینده بیشتر امیدوار باشیم. امید با خود نشاط و شادی به همراه می‌آورد. به اخبار کرونایی بیش‌از اندازه توجه نکنیم مگر اینکه هشدارهای مهمی در آن داده و از شبکه‌های رسمی داخلی ارائه شود، زیرا برخی از شبکه‌های خارجی این اخبار را به شکل بسیار بد و تنش‌زایی بازتاب می‌دهند که نتیجه آن چیزی جز افزایش ترس و اضطراب نیست. ورزش کنیم؛ چراکه ورزش اندورفین آزاد می‌کند و این هورمون موجب بهتر‌شدن روحیه و افزایش انرژی و انگیره در افراد می‌شود. بخندیم و شوخی کنیم. خنده‌درمانی بسیار مؤثر است. خنده چه واقعی باشد و چه مصنوعی موجب ترشح هورمون شادی یا همان سروتونین می‌شود. ترشح هر چه بیشتر این هورمون انتقال‌دهنده عصبی، باعث افزایش سرخوشی و شادابی می‌شود. همچنین سعی کنیم از موزیک‌ها و فیلم‌هایی که محتوای شاد‌تری دارند، استفاده کنیم و از تماشای فیلم‌هایی با محتوای خشن، غم و اندوه خودداری کنیم.