حکمرانی کارآمد آب

 علیرضا دائمی- معاون پیشین وزارت نیرو

افزایش تقاضا به‌دلیل رشد سریع جمعیت، بالافتن سطح رفاه و... از یک طرف و کاهش منابع موجود به‌خاطر اثرات منفی فعالیت‌های بشر روی پیکره‌های آبی به‌دلیل گرمایش جهانی و تغییرات اقلیمی، ازسوی دیگر اقدامات تنظیمی و از آن مهم‌تر نظارت دقیق بر اعمال قانون در اجرای صحیح مقررات را که به‌عنوان اساس مدیریت آب مطرح می‌شوند، اجتناب‌ناپذیر کرده است. این اقدامات عبارتند از:
  مدیریت عرضه آب و تنظیم مقررات نظام‌های تامین‌آب؛ اقداماتی که افزایش منابع آب در دسترس را ممکن می‌سازد.
  مدیریت مصرف آب یا تنظیم مقررات مرزهای بین نظام‌های تامین آب و نظام‌های مصرف؛ شامل مراحل برنامه‌ریزی، ساخت و بهره‌برداری از زیرساخت‌های هیدرولیکی که باید در برگیرنده اثرات مصرف آب روی سیستم آبی نیز باشد مثل کنترل مصرف آب زیرزمینی، فرسایش و تامین حداقل آب مورد نیاز محیط‌زیست.
  مدیریت تقاضا یا تنظیم مقررات و تخصیص آب بین مصارف و مصرف‌کنندگان (به‌خصوص در مناطق دارای تنش آبی)؛ مصرف‌کنندگان آبی می‌توانند تحت کنترل طرح‌های اولویت‌بندی در شکل‌های قیمت‌گذاری و تخصیص پلکانی (دارای ضرایب متغیر) بین مصرف‌کنندگان مختلف و نیز رفع تضادها باشند. چنین تنظیم مقرراتی زمانی مؤثرتر است که حوضه‌های آبریز به‌عنوان پایه مدیریت آب اتخاذ شوند.
  تنظیم مقررات آب‌های مرزی و هزینه‌های بین‌المللی؛ تمام فعالیت‌هایی که کیفیت و کمیت منابع آب جهت مصارف آب مرزی را از طریق توافقات بین‌المللی روی تخصیص و کنترل آلودگی آب تضمین می‌کنند.
تنظیم مقررات که بیشتر پیشنهاد می‌شوند عبارتند از: امتیاز بهره‌برداری، مجوزهای تخلیه فاضلاب و تعرفه‌هایی که باید پیش از مصرف منابع آب پایه‌گذاری شوند. نظام‌های تعیین تعرفه باید علاوه بر بازگشت هزینه‌های اولیه و بهره‌برداری، بهبود مصرف سودمند و مؤثر آب را نیز درنظر بگیرند. این اصل که «آلوده‌کنندگان باید هزینه آلودگی‌زدایی را پرداخت کنند» باید پایه اقتصادی برای کنترل آلودگی باشد. البته تنظیم مقررات بدون انجام نظارت بر اجرای قانونمند به نتیجه مطلوب نخواهد رسید. حکمرانی کارآمد آب برای حل بحران‌های آبی، رسیدن به توسعه پایدار و تضمین دسترسی به آب برای همه ضروری است. پژوهشگران و مراجع بین‌المللی تشخیص داده‌اند که بحران آب، یک بحران کارآمد در مصرف آب و چگونگی مدیریت آن است و روش استانداردی که همه نیازها را برآورده کند وجود ندارد. حکمرانی کارآمد آب موضوعی است که باید در سطح کشوری یا محلی مطرح شود، بنابراین مدل‌های مدیریت و حکمرانی باید متناسب با خصوصیات غالب اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی یک کشور باشد. روش‌های اتخاذشده برای حاکمیت آب باید شفاف، فراگیر، منسجم (دارای ارتباط منطقی) و عادلانه باشد. به‌طور مشابه حکمرانی باید پاسخگو، مؤثر و مسئول باشد. حکمرانی کارآمد نیازمند مشارکت دولت، جامعه شهری، بخش‌های خصوصی و همه آنهایی که به طرق مختلف در اجرای اصلاحات نهادی سودمند هستند، است. در حقیقت یک حکمرانی خوب نیازمند ابزار مدیریتی، سیاست‌ها و نهادهای مناسب، شفافیت نهادها و مشارکت ذی‌نفعان است.
حکمرانی از دید افراد فنی  مجموعه قوانین، تنظیمات و تفکر قدیمی نهادهاست. معمولاً اعتقاد بر این است که اگر یک کشور قوانین، تنظیمات و نهادهای آبی درست داشته باشد، صرف‌نظر از دیگر چیزهایی که در کشور اتفاق می‌افتد دارای یک حکمرانی کارآمد در منابع آب خواهد بود. اما تجربیات عملی، کاملاً متفاوت است؛ در بسیاری کشورها با وجود بهترین قوانین و تنظیمات و چارچوب نهادی، کارایی واقعی بخش آب بسیار ضعیف است. آنچه مورد نیاز است چارچوب جدیدی است که در آن روابط متقابل بین سیاست‌ها، قوانین، تنظیمات، نهادها، جامعه مصرف‌کننده، تهیه‌کنندگان خدمات آبی و مصرف‌کنندگان آزموده شود. این روش مدیریت آب در چارچوب مدیریت به‌هم‌پیوسته منابع آب ممکن خواهد بود. اکثر دولت‌ها در جست‌وجوی بهبود حکمرانی کارآمد در بخش آب به‌منظور سرمایه‌گذاری مؤثر و کارآمد در این بخش هستند. برای دستیابی به این هدف باید درک بهتری از موارد زیر حاصل شود:
  با حکمرانی بهبود‌یافته چه چیزی بهبود می‌یابد.
  چگونگی تعیین حکمرانی بهبود‌یافته
  چگونگی طراحی نهادها برای این حکمرانی کارآمد
  چگونگی واردکردن آن به برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری
حکمرانی در بخش آب باید از «توسعه منابع آب» به سمت «مدیریت منابع آب» و از بهره‌برداری منابع آب بزرگ به ساختار برداشت آب محلی و برنامه‌ریزی زیرحوضه‌ای حرکت کند. از آنجا که بررسی‌ها نشان داده‌اند که روش مدیریت تمرکززدایی بخش آب روش بهتری است، تغییر در طراحی حکمرانی آب اهمیت بیشتری پیدا کرده است. مدیران و کارشناسان برای تمرکز بهتر روی مدیریت و حکمرانی آب باید:
  درک بهتری از فرایند تصمیم‌گیری و حاکمیت داشته  باشند و چالش‌ها را شناسایی کنند.
  فرصت‌ها برای تشریح و آزمون فرایندهای حاکمیت نوین در بخش آب را جست‌وجو کنند.
  موفقیت‌ها و شکست‌های تمرکززدایی و خصوصی‌سازی‌ را بررسی کنند.
در اصلاح نهادها برای حکمرانی بهتر، ابتدا باید نظام‌های نهادی موجود ارزیابی شود، تا درک کنیم که چه کسانی و چه کاری و برای چه کسانی انجام می‌دهند و به چه کسانی پاسخگو هستند. یک تحلیل مقایسه‌ای از اصلاحات پذیرفته‌شده در داخل یک کشور یا با کشورهای همسایه می‌تواند در روشن‌شدن ملزومات کمک کند. اغلب قوانین خوب یا دستورالعمل‌های تجدیدنظر شده به‌دلیل درک نادرست و پذیرفته‌نشدن آنها توسط ذی‌نفعان و ذی‌مدخلان به شکست می‌انجامد.
اصلاحات نهادی باید با یک روش مشارکتی و مشاوره‌ای که در برگیرنده بخش‌های رسمی و غیررسمی است انجام شود تا درک فرایند تغییر به حکمرانی کارآمد را توسعه دهد.
 با توجه به ظهور پارادایم‌های جدید در مدیریت منابع آب (از قبیل نیاز به تعدیل برداشت و صرفه‌جویی، نیاز به هماهنگی مؤثر بین بخش‌های مرتبط برای پیشبرد مدیریت به هم‌پیوسته منابع آب، نیاز به تعدیل روش‌های سازه‌ای و غیرسازه‌ای، نیاز به تسهیم نقش بین حاکمیت منطقه‌ای و مرکزی و نیاز به دمکراسی و شفافیت) اصلاح قوانین آب و ساختار مدیریت آب ضروری است.
انواع مختلفی از نهادها می‌توانند در به‌هم پیوسته‌کردن مدیریت منابع آب درگیر شوند که مقیاس آن از مؤسسات خیلی بزرگ، بین‌المللی تا بین‌دولتی، منطقه‌ای و محلی و حتی کوچک‌تر (گروه‌های جامعه شهری و یا روستایی) تغییر می‌کند. ترکیب و آرایش سازمانی در هر کشور به تجربیات ملی و نیازها بستگی دارد. امروزه مدیریت به‌هم‌پیوسته منابع آب تغییرات نهادی و ساختاری که منعکس‌کننده منافع ملی همراه با افزایش راندمان و بهبود کارایی باشد را می‌آزماید. ساختارهای نهادی از کشوری به کشور دیگر فرق می‌کند اما هر ساختاری باید مکانیزمی برای گفت‌وگو و هماهنگی داشته باشد تا برخی اقدامات یکپارچه‌سازی‌ را تضمین کند. باید بین روش کاملاً به‌هم پیوسته (که ممکن است موضوعات به‌خصوصی به‌خاطر کمبود تخصص‌ها یا علاقه از دست برود) و یک روش بخشی (که سیاست‌های مختلف بدون هیچ‌گونه هماهنگی دنبال می‌شوند) تعادل برقرار شود.
نقش‌ها، مسئولیت‌ها و وظایف سازمان‌های آبی متفاوت و شامل موارد زیر است:
  تدوین سیاست‌ها
  آموزش و ترویج
  شبکه‌ای‌کردن و تبادل اطلاعات
  تنظیم مقررات و تنفیذ وظایف تصدی‌گری
  نظارت و پایش مستمر بر اجرای مقررات
  تخصیص و تامین آب
  کنترل سیلاب و کاهش ریسک
  تصفیه و بازچرخانی آب
  حفاظت کیفی و کمی از منابع آبی
  کنترل آلودگی و مدیریت کیفیت آب
  داوری و حل اختلاف در موارد تضاد مابین مصرف‌کنندگان
 مفاهیم و اصول حاکمیت کارآمد آب، ملزومات نهادی رسیدن به مدیریت به‌هم پیوسته آب و ساختار سازمانی مورد نیاز برای اعمال مدیریت به‌هم پیوسته آب باید با استفاده از تجریبات جهانی و بومی‌سازی‌ سیاست‌ها و اقدامات به‌اجرا درآید.