روش‌های کارآمد در مبارزه با فساد

پگاه جعفری حقیقت‌پور‌- کارشناس حوزه شهری

رایج‌شدن فساد در حاکمیت علاوه بر اینکه موجب ناکارآمدی و کاهش کیفیت ارائه خدمات می‌شود، تأثیرات نامطلوبی بر سرمایه اجتماعی، اعتماد، و به تبع آن مشارکت مردم دارد و منجر به از بین رفتن اعتماد مردم به نهادهای حاکمیتی خواهد شد. از آنجایی که فساد، دمکراسی و حاکمیت قانون را تضعیف می‌کند؛ نقض حقوق افراد را نیز در پی دارد؛ بازارها را از حالت طبیعی خارج می‌کند؛ کیفیت زندگی را به آرامی نابود می‌کند و بستری برای جرایم سازمان یافته، و تهدیدات امنیت انسانی فراهم می‌کند که مبارزه و تلاش برای کاهش آن ضرورت دارد. با توجه به پیچیدگی مسئله فساد اداری و دخیل بودن عوامل و ذی‌نفعان متعدد در بروز این پدیده، روشن کردن علل بروز آن، کار آسانی نیست. بنابراین برای ساخت بنیادین، تبیین مسئله از پیچیدگی، استفاده از روش‌های ساخت‌دهی به مسئله یک مدل استفاده می‌شود تا تصمیم‌گیرندگان براساس یک شالوده منسجم و با اعتماد کافی تصمیم‌گیری کنند.
در جهت شناخت دقیق مسئله فساد در شهرداری‌های کشور هم ارائه مدلی برای دلایل بروز فساد ضروری است؛ در این راستا و حالا که مدیریت شهری جدید تهران یکی از اصلی‌ترین اولویت‌های کاری خود را مبارزه با فساد قرار داده و در سیاست‌های تدوین بودجه سال آینده نیز یکی از 10رویکرد تدوین لایحه، فسادستیزی و رفع تعارض منافع درنظر گرفته شده، برای ارائه مدل‌های مرتبط با علل فساد اداری، باید 2 پرسش اصلی مدنظر قرار گیرد: نخست آنکه عوامل مؤثر بر تمایل به فساد در میان کارکنان شهرداری کدام است و دوم، عوامل شناسایی شده تا چه اندازه بر تمایل به فساد در میان کارکنان تأثیر دارند؟
دانشمندان متعدد از زوایای خاص در مورد پدیده فساد نظریه‌‌ ارائه داده‌اند، به‌طور مشترک مولفه‌هایی نظیر رقابت، استخدام، میزان پرداخت حقوق، اندازه دولت، تمرکززدایی، مطبوعات، میزان دمکراسی و سیستم سیاسی و مولفه‌های فرهنگی را اعلام کرده‌اند؛ اگرچه نظریه‌های مختلف هر یک، از دیدگاهی سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و... به موضوع فساد اداری پرداخته‌اند، اما زمینه اصلی این نظریه‌ها، ریشه درنظریه‌های اقتصادی دارد. برخی از موارد مانند ضعف رفتاری، تعادل بین منابع و هزینه‌ها، معیار هزینه- فایده که فرد زمانی تن به اقدام بدهد که در آن سودی حاصل او شود، سیاسی شدن تخصیص منابع، فرصت‌های استخراج رانت، ضعف در فرهنگ عمومی و سازمانی و درجه بازبودن اقتصاد در ایجاد فساد اداری مؤثر هستند. حال با توجه به وسعت و نوع فعالیت‌هایی که در شهرداری‌ها انجام می‌شود، احتمال بروز فساد در برخی از فرایندهای اصلی شهرداری‌ها بیشتر است. این فرایندها عبارت از اجرای وظایف و ارائه خدمات، اداره شرکت‌های شهرداری، تدارکات و عقد قراردادهای تجاری هستند.
در چنین شرایطی، شناسایی عوامل مؤثر مانند عوامل فردی درونی که شامل پایبندی شرعی، ریسک پذیری، پایبندی اخلاقی و عوامل فردی بیرونی شامل ارتباط با ارباب رجوع، نیاز مادی، فرصت فساد، جامعه‌پذیری ضدفساد و احساس بی‌عدالتی است و در سطح سازمانی، عوامل توانمندی سازمانی شامل تخصص و کارشناسی بودن تصمیم‌ها، شایسته‌سالاری، استفاده از فناوری اطلاعات، کاهش درآمدهای ناپایدار، کیفیت قوانین ملاک عمل و عوامل پیشگیری سازمانی شامل شفافیت و پاسخگویی در سازمان، مناسب‌بودن سازوکارهای نظارتی شامل اطلاع‌رسانی و اشاعه فرهنگ ضدفساد است، می‌تواند به‌عنوان روش‌های کارآمد در مبارزه با فساد در شهرداری‌ها مؤثر باشد؛ موضوعی که در اغلب شهرداری‌های شهرهای توسعه‌یافته دنیا نیز در دستور کار قرار گرفته و دارد و با توجه به فرهنگ حاکم بر جامعه، مدیریت شهری جدید نیز می‌تواند اینچنین حرکت کرده و به نتایج موفقی دست یابد. بنابراین بدنه فعال در شهرداری تهران از یک‌سو و شهروندان از سوی دیگر، بدون واهمه‌ای لازم است تا مدیران شهری را همراهی کنند تا آنچه مدنظر است و فوایدش نصیب همگان می‌شود، تحقق یابد.