این دیو سیاه خشکسالی

ستاره حجتی | گرگان ـ خبرنگار : 

مدت‌هاست که موضوعی به نام بحران آب یا تنش آبی در گلستان مانند سراسر کشور بحث روز محافل کارشناسی و دولتی شده است. در 15 سال گذشته هشدارها درباره این موضوع شروع شد و در 10 سال گذشته به عنوان چالشی جدی و مسأله روز استان مطرح و پیگیری شده است. این موضوع حقیقتا به مسأله‌ای قابل بررسی تبدیل شده است اما به نظر گلستان نتوانسته است به راهکاری عملی و موفق برای مقابله و یا کنترل تنش آبی دست پیدا کند. 
شواهد عینی و غیرآشکار در آمارهای منتشرشده از سوی نهادهای رسمی دولتی و پژوهشی نشان می‌دهد که بحران واژه مناسبی برای آنچه امروز در بخش آبی گلستان اتفاق می‌افتد نیست، چرا که واقعیتی نزدیک به وقوع است. خشکی خلیج گرگان، کم‌آبی نزدیک به خشکی تالاب‌ها، بحران فراگیر خزر، کاهش بیش از 80 درصدی رواناب‌های استان، آبگیری اندک سدهای استان، قطعی‌های پیاپی آب آشامیدنی روستاها که بنا بر آخرین اعلام شرکت آب و فاضلاب روستایی گلستان حدود 30 درصد روستاها یعنی بیش از 300 روستا را شامل می‌شود، مؤید بحران فعال آب در گلستان است. 

گلستان نیز مانند همه مناطق دیگر به قصد استفاده در 3 حوزه مصرف شهری و خانگی، صنعت و کشاورزی از آب بهره‌برداری می‌کند. بسیاری از کارشناسان بر این باورند که سهم اندک مصرف خانگی در حدود 3 تا 7 درصد در نواحی گوناگون می‌تواند آن را به حوزه‌ای کم‌اهمیت‌تر تبدیل کند که با فرهنگسازی و تبلیغات درباره الگوی صحیح مصرف قابل کنترل است. بسیاری نیز بر این باورند که سیاست کلان توزیع آب آشامیدنی به روش لوله‌کشی عمومی یکی از دلایل هدررفت آب و همچنین اعتبارات دولتی در بخش آبرسانی عمومی و خانگی اختصاص دارد. 

پس از آن، بسیاری نیز بر این باورند که کنترل دولت در میزان مصرف صنعتی با سهمی حدود 5 تا 8 درصد با توجه به قوانین و آیین‌نامه‌های کلان ابلاغی مانند منع استقرار صنایع آب‌بر در نقاط دارای تنش آبی و مانند آن نیز امکان کنترل و نظارت بیشتری بر میزان مصرف آب در این حوزه ایجاد کرده است. اما آنچه هنوز مهار کنترل‌نشده آب را شامل می‌شود بخش کشاورزی با بیشترین میزان مصرف است.  موضوعی که نه تنها نیازمند کنترل بیشتر مدیریت ارشد کشور، بلکه نیازمند عزم جدی گلستان است. 
گلستان از جمله استان‌هایی است که در رتبه‌های نخست نقش‌آفرینی در حوزه امنیت غذایی کشور قرار دارد. با این همه، آیا تأمین امنیت غذایی سایر هموطنان باید به ناامنی آبی در این استان منجر شود؟ 


مجلس پیگیر راه‌حل کشت 

آنچه عموم کارشناسان و مسئولان آبی و غذایی در گلستان بر آن اتفاق نظر دارند، ضرورت تغییر الگوی کشت در استان است. نماینده شهروندان آق‌قلا و گرگان در مجلس شورای اسلامی در گفت‌وگو با همشهری بر ضرورت تغییر الگوی کشت در گلستان و به‌روزرسانی دانش کشاورزی در استان تأکید می‌کند. «نورمحمد تربتی‌نژاد» عضو کمیسیون آب و کشاورزی مجلس شورای اسلامی می‌گوید: این کمیسیون تلاش می‌کند با مطالعه همه‌جانبه به الگوی مناسبی برای کشت در استان‌های دارای تنش آبی مانند گلستان برسد، البته این را هم باید در نظر بگیریم که کشاورزی در استان‌هایی مانند گلستان فقط برای خود این استان اهمیت ندارد بلکه برای کشور حفظ امنیت آبیاری و به واسطه آن تولید محصولات کشاورزی بدون به مخاطره افتادن منابع حیاتی دارای اهمیت است.

او ادامه می‌دهد: تغییر الگوی کشت فقط یک موضوع علمی نیست و حساسیت‌های فرهنگی و اجتماعی زیادی هم دارد. به همین دلیل میان پیدا کردن راه‌حل تا به دست آوردن توان اجرایی آن فاصله زیادی است. یکی از اصلی‌ترین محصولاتی که گلستان باید نسبت به کشت آن مگر در مناطق ویژه‌ای تجدید نظر کند، کاشت شالی است که متأسفانه با وجود کنترل نسبی هنوز به موفقیت کامل در آن دست پیدا نکرده است. حدود 3 سال پیش «حسن صادقلو»، استاندار وقت گلستان، در نشستی در دانشگاه منابع طبیعی گلستان به صراحت این موضوع را مطرح کرد که برای کاشت شالی در استان از سفره‌های زیرزمینی برداشت می‌شود. موضوعی که صادقلو آن را فاجعه آبی نامید، اما گروهی از شهروندان و ذی‌نفعان کشت شالی بلافاصله در برابر آن مقاومت کردند و تبلیغات بسیاری علیه‌ آن انجام شد. 


یک دهه استحصال آب کشاورزی از چاه‌های غیرمجاز 

اکنون معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای گلستان مسأله را در ابعاد وسیع‌تری توصیف می‌کند. «سیدمحسن حسینی» با توضیحی از شرایط فعلی و آنچه در حالت عادی باید اتفاق بیفتد، می‌گوید: میزان آب سفره‌های زیرزمینی استان حدود یک میلیارد و 250 میلیون مترمکعب در شرایط معمول است که حدود 75 درصد این توان قابل بهره‌برداری است. همچنین آب‌های سطحی استان نیز در سال‌های معمولی حدود یک میلیارد و 235 میلیون مترمکعب است. حدود یک دهه است آب قابل تخصیص برای بخش کشاورزی نداریم و اکنون حدود 97 درصد از آب‌های زیرزمینی استان در بخش کشاورزی، صنعت، آب آشامیدنی و همچنین چاه‌های غیرمجاز استحصال می‌شود. از مجموع آب‌های سطحی و زیرزمینی استان حدود 88 درصد در بخش کشاورزی، آبزی‌پروری و محیط‌زیست، حدود 3 درصد در صنعت و 9 درصد در بخش آب آشامیدنی مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد. 


استفاده 2 برابری از آب کشاورزی

حسینی ادامه می‌دهد: حدود 70 هزار هکتار از اراضی کشاورزی استان در سال‌های معمولی توسط آب‌های سطحی و حدود 180 هزار هکتار توسط آب‌های زیرزمینی آبیاری می‌شود. براساس الگوی کشت استان فقط 15 هزار هکتار از اراضی دارای نسق استان توان کشت شالی را دارند ولی در سال‌های گذشته کشت شالی در استان به 80 هزار هکتار نیز رسید. سال گذشته با وجود همه هشدارهای شرکت آب منطقه‌ای به کشاورزان مبنی بر کاهش سطح زیر کشت و کشت نکردن شالی بسیاری از اراضی کشاورزان استان خشک شد و ضررهای بسیاری به آنها وارد آمد. موضوع اینجاست که کشاورزان وقتی به هشدارها توجه نمی‌کنند نه تنها منابع آبی را از بین می‌برند بلکه خودشان نیز متضرر می‌شوند.

کشاورزان باید برای پیشگیری از خسارت به محصولات حداقل 20 درصد از سطح کشت خود را با استفاده از آب زیرزمینی کاهش دهند.  این هشدارها در حالی بارها از سوی شرکت آب منطقه‌ای استان عنوان می‌شود که سال گذشته دبیر خانه کشاورز استان اعلام کرد که آمارهای منتشرشده از سوی شرکت آب منطقه‌ای حدود 20 درصد با عدد واقعی مصرف آب در بخش کشاورزی اختلاف دارد. بنا به گزارش این دبیرخانه، مصرف آب کشاورزی در استان حدود 60 تا 70 درصد منابع آبی است و همچنین گزارش منتشرشده از سوی این دبیرخانه اعلام می‌کند که آنچه باید بر آن تأکید شود نه مصرف آب، بلکه هدررفت آب است.


آب‌ها شور شده‌اند

معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای گلستان معتقد است آنچه بر سر آب‌های گلستان آمده است فقط در حوزه کمیت آب نیست، بلکه برداشت‌های بی‌رویه از آب کیفیت آن را هم تغییر داده و نامطلوب کرده است. به علت برداشت‌های بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی، کیفیت آب بسیاری از چاه‌های کشاورزی در مقایسه با قبل تغییر کرده است و شاهد شور شدن و تلخ شدن طعم آب هستیم.  «سیدمحسن حسینی» معتقد است نه تنها تغییر الگوی کشت بلکه تغییر در روش کشاورزی و مکانیزه شدن و علمی شدن آن نیز ضرورتی است که دیگر نمی‌توان از کناز آن گذشت.

او در مورد اقدامات شرکت آب منطقه‌ای استان در این زمینه می‌گوید: از جمله راهکارهای این موضوع فرهنگسازی و مدیریت مصرف، استفاده از آبیاری تحت فشار ارزان و کشت‌های گلخانه‌ای است تا بتوانیم مصرف آب را مدیریت کنیم در غیر این صورت با توجه به خشکسالی‌های پی در پی اتفاق بدی در انتظار استان است. ما در جلسات با ذی‌نفعان در اراضی پایین‌دست سدها و کشاورزان آن مناطق مقرر کردیم که فقط در 30 درصد کل شبکه سدها کشت انجام شود، چراکه بیش از این آبی برای تأمین کشت اراضی نداریم. انتظار ما این است برای اینکه کشاورزان مانند سال‌های گذشته متضرر نشوند این هشدارها را جدی بگیرند. همچنین بارها اعلام کرده‌ایم که کشاورزان استان حداقل تا 50 درصد سطح زیر کشت خود را کاهش دهند تا بتوانند کشت عادی و معمول خود را انجام دهند.