یادداشت/ چگونگی ترغیب مخالفان به واکسیناسیون

مجتبی دلیر-  دبیر انجمن روانشناسی اجتماعی ایران

 دانش به‌طور مستقیم منجر به رفتار نمی‌شود. روانشناسان رفتار انسان را فقط مبتنی بر افکار آگاه او نمی‌دانند، بلکه بیشتر رفتار انسان‌ها براساس هیجان، همنوایی، یا به‌طور ناخودآگاه ایجاد می‌شود؛ بنابراین اگرچه فرد ممکن است آگاهانه بداند که نیاز به واکسن دارد، اما در عمل اقدام نکند. وقتی هیجان ترس بر فرد غلبه یابد رفتار منطقی در او کم رنگ می‌شود. ترس ناشی از شنیدن خبر مرگ احتمالی در اثر واکسن، دوبرابر بیشتر از اطلاع از سلامت ناشی از ایمنی ایجاد شده توسط واکسن می‌تواند فرد را برانگیزد تا واکسن نزند. همچنین بسیاری از رفتارهای ما منبعث از همنوایی یا ناهمنوایی با دیگران است. افراد همنوا همواره دنباله روی دیگران هستند اما افراد ناهمنوا کسانی هستند که همیشه با نظر جمع و اکثریت مخالفند و مهم نیست موضوع چیست، آنها باز مخالفند. یک نکته دیگر مشکل شایعه است. وقتی درباره موضوعی مهم، مبهم صحبت می‌شود، شایعه در جامعه رواج پیدا می‌کند. برخی نیز به واسطه سودجویی از شرایط موجود در پی منافع خود بوده و به این شایعات دامن می‌زنند. شایعه، قاتل اعتماد جامعه است. در چنین فضایی که اعتماد افراد مثلا درباره واکسن زدن مورد هدف قرار گرفته شده است نمی‌توان انتظار داشت همه افراد رویکرد مثبتی به زدن واکسن داشته باشند.
یک متغیر دیگر واکنش روانی یا واکنش مخالف است. نظریه واکنش مخالف می‌گوید وقتی افراد پیامی دریافت می‌کنند که آزادی آنها را محدود می‌سازد در واکنش به آن برانگیخته می‌شوند تا با محتوای پیام مخالفت کنند. عدم‌اقبال درصدی از جامعه در واکسن زدن ناشی از این واکنش است. برای روشن‌تر شدن این موضوع به مورد عدم‌عرضه یا عدم‌امکان انتخاب نوع واکسن نیز توجه کنید. برند خاصی ممکن است مورد نظر برخی بوده، اما امکان استفاده از آن فراهم نبوده؛ بنابراین ممکن است این امر فرایند واکنش مخالف را بیشتر برانگیزد.
از سویی اعتمادسازی زمان بر است. ترمیم اعتمادی که ترک برداشته باشد توجه و توان مضاعفی می‌طلبد. افراد به سخن اعتماد نمی‌کنند. آنچه اعتمادآفرین است انطباق رفتار و گفتار و دیدن نتیجه اثربخش در عالم واقعیت است. وقتی قولی می‌دهیم و به آن عمل نمی‌کنیم تولید بی‌اعتمادی می‌کنیم. وقتی مسئولی ندای پیروزی پیش از وقوع سر می‌دهد، اما در موعد مقرر به بیان بهانه‌ها می‌پردازد اعتبار خود و اعتماد مردم را از بین می‌برد. فراموش نکنیم که اعتماد، سنگ بنای جامعه سالم است. همچنین طبق مفاهیم علمی، افزایش دانش می‌تواند نگرش و در نهایت رفتار را تحت‌تأثیر قرار دهد؛ بنابراین ارائه اطلاعات کافی، شفاف، به روز و به اندازه کافی درباره فواید و (به‌دلیل وجود شایعات) در مورد عوارض جانبی واکسن و آموزش و استفاده از افراد محبوب و الگوهای مورد اعتماد برای تشویق به واکسیناسیون می‌تواند مفید واقع شود. در این راستا پاسخگویی به شبهات و شایعات موجود توسط متخصصان ضرورت دارد؛ بنابراین، نیاز به برنامه‌سازی به‌منظور آموزش و فرهنگسازی درباره واکسیناسیون در صدا و سیما احساس می‌شود. از طرفی چون افراد بیشتر از تشویق براساس ترس عمل می‌کنند برخورد قهری منطقی و براساس اصول علمی و قانونی با افرادی که از واکسیناسیون امتناع می‌کنند مانند سلب برخی از حقوق قانونی و اجتماعی ممکن است لازم باشد.