معماری
قصه کتیبه‌نگاره‌های قزوین
این کتیبه‌ها در ورودی و سردر مساجد و آب‌انبارهای تاریخی قزوین خودنمایی می‌کنند
شیرین برزگر| قزوین- خبرنگار
بی‌‌تردید قزوین یکی از پایگاه‌ها و مراکز اصلی خوشنویسی و کتیبه‌نگاری در سراسر ایران به شمار می‌رود و وجود نمونه‌های گوناگون، برجسته و درخشان از کتیبه‌نگاشته‌های خوشنویسی بر ورودی و سردر بناهای تاریخی این شهر که قدمت آنها به دوران سلجوقیان می‌رسد، نشان‌دهنده نقش ویژه و قابل ستایش خطاطان متبحر این کهن‌دیار در رشد و گسترش هنر کتیبه‌نگاری است. این کتیبه‌ها بیشتر به سفارش درباریان و رجال سیاسی و به دست سنگ‌تراشان ساخته و بر سردر بناهای عمومی شهر نصب می‌شدند که متأسفانه برخی از این کتیبه‌ها به مرور زمان و بر اثر رخدادهای طبیعی مانند زلزله از بین رفته‌اند. با این حال می‌توانیم با مشاهده دقیق آثار باقیمانده سیر تحول هنر خطاطی در دیار بهشت‌آیین را بهتر از قبل بررسی و تحلیل کنیم.
دلایل ایجاد کتیبه‌ها در قزوین
یک پژوهشگر هنرهای ایرانی انتخاب قزوین به‌عنوان پایتخت در دوران صفوی را مهم‌ترین عامل رشد کتیبه‌نویسی در این شهر دانست و گفت: پس از اینکه شاه طهماسب صفوی قزوین را به‌عنوان پایتخت خود انتخاب کرد، با حمایت دربار و شخص شاه، کتیبه‌های ارزشمندی به خط نستعلیق برای بناها و عمارت‌های مهم قزوین آفریده شدند. «کیانوش معتقدی» نزدیک‌تر شدن به علما، بازاریان و مردم را از انگیزه‌های ساخت یا تعمیر بناهای عمومی بیان کرد و افزود: از آنجا که این بناها نقش مهمی در زندگی مردم قزوین بازی می‌کردند، بانیان ساخت آنها در پی ثبت و ماندگار کردن نام خود بودند و برای کسب احترام از سوی جامعه، بهترین خوشنویسان و حجاران را استخدام می‌کردند تا کتیبه‌هایی به یادماندنی را بیافرینند.
وی به نمونه‌هایی از این کتیبه‌ها اشاره کرد و گفت: کتیبه‌های نستعلیق گچبری عمارت دولتخانه صفوی (سردر عالی قاپو) و کاخ چهلستون قزوین به خط «مالک دیلمی» کتیبه نستعلیق در چوبی امامزاده حسین(ع) از دوره شاه طهماسب، کتیبه نستعلیق سنگی سردر مدرسه پیغمبریه قزوین به خط «شفیع بن عبدالجبار»، کتیبه نستعلیق کاشیکاری ایوان جنوبی مسجدجامع قزوین به خط «حاجی محمدصالح مذهب قزوینی» از دوره شاه عباس دوم و ایوان غربی به خط «کاوس مصور» و کتیبه نستعلیق سنگی آب‌انبار مسجدجامع (کبیر) به خط «علاء‌الدین قزوینی» از دوره شاه سلیمان صفوی از آثار باارزشی به حساب می‌آیند که در عهد صفوی خلق شدند. معتقدی ادامه داد: از نظر تاریخچه و گونه‌شناسی کتیبه‌های نستعلیق در ایران، کتیبه‌های سنگی سردر بناهای شهر قزوین که اغلب در عهد قاجار تهیه و نصب شده‌اند، از نظر عیار خوشنویسی (ترکیب‌بندی حروف و کلمات) کیفیت گرته‌برداری (انتقال خط روی سنگ) و همچنین شیوه حجاری از شاخص‌ترین نمونه‌های موجود ایران به شمار می‌آیند.
دوران اوج کتیبه‌نگاری
این خوشنویس با بیان اینکه کتیبه‌نگاری با خط نستعلیق در دوران قاجار و در عهد ناصری (حکومت ناصرالدین شاه) به اوج شکوفایی خود می‌رسد، گفت: با توجه به اینکه قزوین در این دوره، در نزدیکی پایتخت (تهران) و یکی از مهم‌ترین پایگاه‌های سیاسی، فرهنگی و مذهبی ایران بود، عمار‌ت‌ها و بناهای عام‌المنفعه گوناگونی در آن بنا شد که در بیشتر موارد دارای کتیبه‌های نستعلیق یادمانی بودند. معتقدی افزود: تعداد کتیبه‌های نستعلیق بازمانده از دوره قاجار در قزوین بسیار زیاد بود اما پس از زمین‌لرزه قزوین در سال 1293 هجری قمری و همچنین ساخت‌وسازهای غیراصولی و سرقت کتیبه‌ها در چند دهه اخیر، متأسفانه شمار زیادی از آنها تخریب شد. با این حال هنوز نمونه‌های جالب توجهی از نظر عیار بالای خوشنویسی و اجرا روی موادی مانند کاشی، گچ و سنگ باقی مانده است.
وی با تأکید بر کم‌نظیر بودن کتیبه‌های نستعلیق سنگی سردر بناهای تاریخی قزوین، ادامه داد: در این میان کتیبه‌های نستعلیق سنگی سردر مسجد النبی(ع)، مسجد ـ مدرسه سردار، مسجد سبز، آب‌انبار حاج کاظم، آب‌انبار خان (واقع در مسجد ـ مدرسه مولاوردی خان) و حمام حاج محمد رحیم (صفا) از جنبه‌های یادمانی، تاریخی، محتوایی و عیار بالای خطاطی 6 کتیبه ممتاز این دوره محسوب می‌شوند.
ویژگی کتیبه‌های سنگی قزوین
این هنرمند خطاط با بیان اینکه عمده کتیبه‌های سنگی نستعلیق بناهای قزوین به سفارش پادشاهان قاجار، حاکمان سیاسی و تجار ساکن قزوین خلق شده‌اند، گفت: جنس کتیبه‌های نستعلیق سنگی سردر ابنیه تاریخی قزوین همه از مرمر سفید است و در مواردی متن خط با رنگ‌های مشکی یا آبی رنگ‌آمیزی شده است.
معتقدی درباره موضوع و محتوای خطوط نوشته شده در این کتیبه‌ها عنوان کرد: متن همه این آثار شعرهای فارسی و مضمون آنها درباره اهمیت ساخت یا بازسازی بناهاست و در اغلب موارد نام بانیان، سازندگان و تاریخ ساخت و در مواردی هم نام خوشنویس و حجار روی آنها ذکر شده است.
وی با اشاره به ترکیب‌بندی و چیدمان عناصر دیداری این آثار افزود: ترکیب نقوش تجریدی (انتزاعی) و کتیبه‌های خوشنویسی موجود در کتیبه‌های سنگی بناهای قزوین، علاوه بر هماهنگی با وجوه عرفانی، تاریخی و هنری کاربردی زیبایی‌شناسانه هم دارد و مانند پوششی زیبا و ماندگار برای کتیبه جلوه‌نمایی می‌کند. معتقدی با تأکید بر اینکه سبک‌شناسی این کتیبه‌های نستعلیق سنگی از نظر انواع ترکیب‌بندی خط، چیدمان حروف و واژه‌ها، سطربندی و کتابت روی کرسی‌های موازی دارای ویژگی‌های بصری و هنری فراوانی است، ادامه داد: شیوه ممتاز خطاطی این کتیبه‌ها در قیاس با نمونه‌های هم‌دوره در دیگر شهرها، نمایانگر وجود الگوی استاندارد و هماهنگی از خوشنویسی نستعلیق قاجاری در قالب کتیبه است.
