گزارش1
متفاوت‌ترین رمضان جهان
شیوع جهانی ویروس کرونا بسیاری از آیین‌های رمضانی در کشورهای عربی و اسلامی را تعطیل کرده است
سیاوش فلاح‌پور ـ خبرنگار
مسلمانان در حالی برای استقبال از ماه رمضان آماده می‌شوند که برای نخستین بار دست‌کم طی یک قرن گذشته، هیچ نشانی از شور و نشاط رمضانی در کشورهای عربی و اسلامی دیده نمی‌شود، شور و نشاطی که بخش مهمی از هویت دینی در بسیاری از کشورهای منطقه خاورمیانه و حتی فراتر از آن، آسیا را تشکیل می‌دهد؛ از اجتماعات و شادی‌های محلی گرفته تا سفره‌های عریض و طویل افطار، مساجد پر رونق و سهرات (شب‌نشینی‌ها) که حلول‌ماه رمضان را به رخدادی باشکوه و شادی‌آور در فرهنگ اسلامی و عربی تبدیل کرده است. حالا اما تمام این آیین‌های زیبای دینی در سایه سیطره ویروس کرونا بر جهان به محاق رفته است؛ خیابان‌های بسیاری از کشورهای عربی-اسلامی در پی اعمال قرنطینه خالی است یا اگر هم خالی نباشد، صرفا به نیاز مردم و دولت‌ها برای حرکت چرخ اقتصاد مربوط است و مجالی برای آیین‌های پر جمعیت رمضانی که خطر انتقال ویروس را افزایش می‌دهند باقی نمی‌ماند. «فانوس رمضان» در رام‌الله فلسطین که به نمادی اجتماعی-دینی در این شهر تاریخی تبدیل شده و هر سال در آغاز ماه رمضان میزبان هزاران مسلمان بود، امسال به بنایی تاریک و تنها شبیه است که صرفا تصاویری قدیمی از آن در شبکه‌های اجتماعی منتشر می‌شود. مسجدالاقصی، حرمین مکه و مدینه، مسجد ایاصوفیه استانبول، مسجد محمدعلی قاهره، مسجد اموی دمشق و... از دیگر نمادهای ملی-اسلامی هستند که خالی ماندن آنها در شب آغاز ماه رمضان، موجی از حزن و اندوه را بر جوامع اسلامی حکمفرما کرده است. حتی در خیابان‌های بیروت هم دیگر خبری از جشن و شب‌نشینی‌های مشهور رمضانی نیست؛ به‌گونه‌ای که تنها اجتماع شهروندان لبنانی، یک روز مانده به آغاز‌ماه رمضان به تظاهراتی محدود برای وضعیت معیشتی و افزایش سرسام‌آور قیمت دلار مربوط می‌شد.
شبکه العربیه در گزارش خود با اشاره به جو بی‌سابقه کشورهای اسلامی در آغاز ماه رمضان می‌نویسد: کرونا واقعیتی سخت را بر مسلمانان تحمیل کرده است. اکنون دستورالعمل فاصله‌گیری اجتماعی در حالی به قاعده اصلی زندگی تمام انسان‌ها، ازجمله یک میلیارد و 800میلیون مسلمان تبدیل شده که اساس مناسبات‌ماه رمضان بر محور ارتباط اجتماعی، نزدیکی مومنین، سر زدن به دوستان و خانواده‌ها و اجتماعات خیرین برای رسیدگی به وضعیت محرومان و فقرا تعریف می‌شود.
جدال فقهی بر سر روزه
جالب آنکه پیامدهای بحران کرونا تنها به آیین‌های اجتماعی‌ماه رمضان محدود نمانده و حتی ممکن است اصل روزه‌داری را هم تحت‌الشعاع قرار دهد. این مسئله به تأثیر روزه بر خشکی حلق و دهان (که بنا بر داده‌های علمی به‌دست آمده تاکنون احتمال ابتلا به ویروس کرونا را افزایش می‌دهد) و همچنین احتمال تضعیف سیستم ایمنی بدن (در اثر گرسنگی و ضعف) بر می‌گردد. بر این اساس برخی از مدارس و علمای دینی، ازجمله در کشورهایی نظیر مراکش یا بحرین جواز عدم‌روزه و جبران آن با اطعام مساکین را صادر کرده‌اند. البته در مقابل، بخش اعظم علمای مسلمان ازجمله کمیته فقهی الازهر مصر یا شورای علمای ترکیه بر وجوب ادای فریضه روزه مگر در موارد استثنا به توصیه پزشک تأکید دارند. برای مثال در بیانیه کمیته فقهی الازهر آمده: به‌دلیل آنکه هیچ برهان علمی متقنی دال بر ارتباط روزه با ابتلا به ویروس کرونا وجود ندارد، روزه گرفتن همچنان بر مسلمین واجب است. از سوی دیگر، عبدالوهاب الرفیقی، فقیه مراکشی معتقد است «به‌دلیل اولویت حفظ جان بر عبادت در اسلام، اگر کسی مریض است یا ترس از مریضی دارد روزه بر وی واجب نیست».
سایه رکود بر سر اقتصاد رمضانی
رمضان همچون هر آیین فراگیر اجتماعی دیگری، اقتصاد ویژه خود را دارد؛ از مواد خوراکی مخصوص این‌ماه گرفته تا زیورآلات محبوب مردم در کشورهای مختلف، رونق رستوران‌ها و سایر اماکن تفریحی-آیینی که در ساعات بین افطار تا سحر مملو از روزه‌داران و مردم می‌شوند. امسال اما نه‌تنها رونقی در هیچ‌یک از این بخش‌ها وجود ندارد بلکه حتی شرایط عادی مردم در کشورهای عربی و اسلامی هم از هر زمان دیگری سخت‌تر شده، چرا که تعطیلی یا کاهش تولید کارخانجات از یک سو و محدودیت‌های گسترده در ترانزیت کالا از سوی دیگر، تورم سنگینی را بر شهروندان تحمیل کرده است. همچنین بسیاری از کارگران عربی که با کار در کشورهایی نظیر امارات، عربستان، ترکیه یا حتی اروپا نیازهای معیشتی خانواده‌های خود را تامین می‌کردند اکنون یا از کار بیکار شده و یا درآمدهایشان تا حد زیادی کاهش یافته است.
تمام اینها در حالی است که بخش قابل توجهی از سازمان‌های خیریه که نقش مهمی در کمک به نیازمندان در ماه رمضان داشتند هم دایره موارد تحت پوشش خود را به‌دلیل فشارهای اقتصادی ناشی از کرونا محدود کرده‌اند. روزنامه العربی الجدید در این‌باره می‌نویسد: درخواست دولت‌های عربی از تجار و سرمایه‌داران برای اختصاص کمک‌های خود به بیمارستان‌ها در کاهش توان سازمان‌های خیریه بی‌تأثیر نیست.
