گزارش
کرونا نقشه‌های شهرسازان را تغییر می‌دهد
اپیدمی بیماریهای نوظهور بر معماری امروزی شهر‌های جهان تأثیرگذاشته و تداوم بیماری کرونا هم تغییرات خاص خود را ایجاد خواهد کرد
برای رعایت فاصله ایمن یک‌ونیم‌متری در پیاده‌رو‌ها و پارکها باید فضای بیشتری داشته باشیم. برای رعایت فاصله در وسایل حمل‌ونقل عمومی هم باید اتوبوس‌ها و واگن‌های مترو بیشتری داشته باشیم. نکته اساسی اینجاست اگر کرونا مدت بیشتری باقی بماند، باید شهر‌ها را به شکلی بسازیم که از اساس برای همه‌گیری این ویروس و دیگر بیماری‌ها آماده باشد. این بحران جهانی در مرحله اول بر امکانات بهداشتی و درمانی و بعد از آن بر فناوری‌های ارتباطات و اطلاعات تأثیر گذاشته اما دور نیست که تأثیر آن را بر معماری و شهرسازی هم ببینیم، زیرا ساختمان‌های ما برای طی‌کردن دوران طولانی قرنطینه آماده نیستند.
بنا به مقاله‌ای که در روزنامه گاردین منتشر شده است، طرح خیابان‌های شهری مدرن تحت‌تأثیر همه‌گیری بیماری وبا قرار دارد؛ زیرا شبکه آب و فاضلاب برای جلوگیری از انتقال این بیماری ساخته شد و خیابان‌ها و معابر شهری هم با نقشه جدید آب‌های جاری و کانال‌های فاضلاب تطبیق پیدا کردند. ازدحام جمعیت در خانه‌های به هم فشرده شکل دیگری پیدا کرد و ساخت مکان‌های مسکونی را تغییر داد. طاعون هم تأثیر خود را برجای گذاشت و شکل در و پنجره و دیگر حفره‌های خانه‌ها را تغییر داد تا مانع از ورود جانورانی مانند موش شود که آن را انتقال می‌دادند. سرانجام سل به‌عنوان سومین بیماری بزرگ همه‌گیر باعث شد که دیوار‌هایی با پوشش سنگ، کفپوش‌های کاملا مسطح و کاشی‌کاری داخلی جزئی از ساختمان‌های امروزی شود. بنابراین عجیب نیست که در آینده قسمتی از معماری شهر‌های ما تحت‌تأثیر کرونا تغییر کند و مثلا پیاده‌رو‌های وسیعی داشته باشیم تا عابران بتوانند در آنها با فاصله زیاد از یکدیگر حرکت کنند.
قوانین معماری
تقریبا هیچ‌یک از قوانین معماری و شهرسازی ایران توجهی به انتشار بیماریهای واگیردار ندارد زیرا موارد ابتلا به این بیماری در حد سرماخوردگی‌های فصلی یا برخی از بیماری‌هایی بود که جمع کوچکی را در مدت زمان کوتاه مبتلا می‌کرد اما کرونا از اسفند‌ماه سال گذشته تمام ابعاد جامعه را دگرگون کرده و اگر بنا به پیش‌بینی‌ها، این ویروس یک‌سال یا بیشتر از آن باقی بماند، باید میزان مقاومت محل سکونت و کار خود را در مقابل آن بالا ببریم. اکنون خبر‌هایی از افزایش اختلافات خانوادگی در قرنطینه‌های خانگی می‌رسد که تنها یک جنبه از فشار روانی ناشی از «ماندن در خانه» را نشان می‌دهد. باز‌شدن بخشی از کسب‌و‌کار‌ها هم اگرچه رفت‌وآمد در شهر را بیشتر کرد، اما از تراکم خانه‌ها کم نکرده است. آیا معماری آپارتمان‌های امروزی به شکلی هستند که بتوان برای روز‌های متوالی در آنها زندگی و کار کرد؟ در دهه‌های گذشته دائما از ابعاد خانه‌ها کاسته شده است. شهروندان نیز در مقابل به حضور و تجمع بیشتر در فضای عمومی روی آورده‌اند. ساخت خانه‌ها و شهر‌ها بر این معیار انجام شده است. کرونا می‌تواند این شرایط را تغییر دهد.
به نوشته سایت smartcitiesdive.com تبدیل خیابان‌ها به فضای عمومی که مورد استفاده عابران پیاده قرار گیرد، از چند سال قبل آغاز شده بود اما با شیوع کرونا سرعت گرفته است تا نوعی «اتاق‌نشیمن» عمومی در شهر ایجاد شود. «بیل‌بلازیو»، شهردار نیویورک در همین ارتباط گفته؛ بعضی از پیاده‌رو‌ها به مساحت پارکها اضافه می‌شوند تا فضای کافی برای شلوغی پارکها تامین شود. «مایکل‌هنکاک»، شهردار دنور هم موضوع تبدیل یکی از خیابان‌های اصلی شهر به فضای وسیع مخصوص عابران پیاده را مطرح کرده‌است.
معماری ساختمان‌های اداری و تجاری به‌دلیل قیمت زیاد این فضاها دچار نوعی فشردگی شده که به نسبت هر حرفه تفاوت دارد اما دورکاری و خودداری از تماس افراد، این شرایط را عوض می‌کند. گروه «معماران زاها‌حدید» برای یک شرکت تجاری حوزه بازیافت مواد در شارجه ساختمانی را طراحی کرده‌اند که اساس آن «مسیر‌های بدون تماس» است. همانطور که در‌های خودکار با حسگر‌های حرکتی باز و بسته می‌شود، آسانسور‌های این ساختمان هم با تلفن‌های همراه کار می‌کنند تا جایی که برای حرکت در بخش‌های مختلف نیاز به «لمس» هیچ سطحی نباشد. تنظیم روشنایی چراغ‌ها، حرکت دادن پرده‌ها و کم و زیاد کردن دمای تهویه هم با تلفن همراه انجام می‌شود.
به نوشته سایت treehugger.com با تداوم بیماری کرونا، شرکت‌ها باید بین میز‌های کارمندان فاصله زیادتری بگذارند اما این باعث نمی‌شود که به فضای بیشتری احتیاج داشته باشند زیرا تعداد بیشتری از کارمندان آنها در خانه‌هایشان کار می‌کنند. راه‌پله‌ها هم بیشتر از آسانسور‌ها طرفدار خواهند داشت اما در ساختمان‌های بلند نمی‌شود فقط از راه‌پله حرکت کرد. همچنین مراکز آموزش و درمانی عظیم باعث رفت‌وآمد بیشتر در شهر می‌شوند که خود باعث افزایش سفر‌ها و تماس بیشتر افراد با هم می‌شود. برای رفع این مشکل باید بیمارستان‌ها و مدارس محلی را به شکل مناسب در نقاط مختلف شهر توزیع کرد که شکل آنها را تغییر می‌دهد. اگر زمینی با مساحت زیاد و امکان ساخت خانه ویلایی در اختیار داشته باشیم، می‌توانیم هر خانه را در بخش‌های مختلف و با کاربری‌های متغیر طراحی کنیم تا برای وقوع حوادث مختلف از طوفان تا خشکسالی مناسب باشد اما در یک آپارتمان یک اتاق‌خوابه چقدر امکان انعطاف وجود دارد؟
به هر ترتیب سرعت ساخت‌وساز در ایران به سبب مشکلات اقتصادی و نبود زمان کافی در چند سال اخیر کاهش پیدا کرده بود و یکی از دلایل کمتر‌شدن درآمد شهرداری‌ها از محل صدور پروانه ساخت هم، همین موضوع است. از زمستان سال قبل ساخت‌وساز باز هم کمتر شد اما روند تخریب و نوسازی همیشه ادامه خواهد داشت. آپارتمان‌های 60 و 70متری که در سال‌های آینده ساخته می‌شود، برای استراحت اعضای یک خانواده مناسب خواهند بود اما سوال اینکه سازندگان و خریداران این آپارتمان‌ها چقدر به‌احتمال قرنطینه طولانی‌مدت در آن اهمیت می‌دهند؟
خانه محل «سکونت» است نه «خوابگاه»
سید محمد بهشتی- استاد معماری و شهرسازی
اینکه در ساختمان‌های شهری ما نیاز‌های فرهنگی و اجتماعی رعایت نشده است، دلیل مشخصی دارد. دلیل آن این است که ساخت بنا در اختیار «مهندسان عمران» قرار گرفته است درحالی‌که تخصص آنها سازه و استحکام است و طراحی بنا باید در اختیار «مهندسان معمار» باشد. مهندسان عمران فقط 2واحد معماری می‌خوانند و طراحی ساختمان‌ها تخصص آنها نیست.کرونا مانند هر بحران دیگر آغاز و پایان دارد و چند‌ماه یا چند سال دیگر به پایان می‌رسد، اگرچه این زمان هنوز مشخص نیست ولی در پایان آن وارد شرایط «نرمال» جدید می‌شویم اما این شرایط «نرمال» جدید ویژگی‌های اقتصادی، بهداشتی ، خانوادگی و ایمنی قبلی را ندارد. معماری و شهرسازی لباسی به قامت سبک زندگی است؛ وقتی سبک زندگی تغییر می‌کند این لباس هم باید تغییر کند. حالا که درگیر بحران کرونا هستیم معماران باید این پرسش را داشته باشند که معماری بعد از کرونا چطور است؟ یکی از تغییرات اصلی در مفهوم «خانه» خواهد بود که تبدیل به «خوابگاه» شده است و دوباره تبدیل به خانه به معنی محل «سکونت» می‌شود. سکنی گزیدن به معنی تامین آرامش و امنیت روانی است اما تمام تغییر و تحولاتی که طی 70سال اخیر در معماری ما اتفاق افتاده در راستای آسایش بیشتر بود. مثلا آسانسور‌هایی که رفت‌وآمد به طبقات بالا را راحت‌تر کردند یا عایق‌بندی و لوله‌کشی فاضلاب که باعث شد درون خانه‌ها حمام داشته باشیم اما به آرامش آن توجهی نشد.
یکی از عناصری که باعث آرامش می‌شد وجود «حیاط» در خانه بود. الان تا اسم حیاط را می‌شنویم یاد خانه‌های ویلایی وسیعی می‌افتیم که چند صد متر فضای سبز داشتند درحالی‌که نباید حیاط را با فضای باز یکی بدانیم. در عمارت ترکیب خانه نزدیک موزه هنر‌های سنتی اصفهان، ساختمانی دو طبقه را می‌بینید که حیاطی به مساحت چهارمتر و نیم در چهار متر و نیم دارد. الان اگر از یک سازنده جدید بخواهید که در نقشه ساختمان خود از معادل این مساحت خالی استفاده کند، آن را نورگیر محسوب خواهد کرد نه حیاط. اشتباه گرفتن «ایوان» با «تراس» هم از همین نوع است. ما هنوز که هنوز است در فرهنگ و سبک زندگی روزانه «اندرونی و بیرونی» را رعایت می‌کنیم اما خانه‌های ما با هر مساحتی که ساخته می‌شوند مطابق این سبک زندگی نیستند درحالی‌که در خانه‌های قدیمی اندرونی و بیرونی رعایت شده بود. امروزه هم نصف دارایی ما در آپارتمان‌ها مربوط به زمان حضور «مهمان» است که باقی‌ماندن همان تفکر اندرونی و بیرونی را نشان می‌دهد. قوانین و مقررات ساختمان‌سازی شهری ما بدون درنظر گرفتن روز مبادا تدوین شده است درحالی‌که باید از بحران‌‌ها درس بگیریم. وقتی در شهری دورافتاده زلزله یا سیل می‌آید در تهران متاثر می‌شویم اما فکر نمی‌کنیم که این اتفاق ممکن است برای خودمان هم رخ بدهد. حالا که کرونا در مقیاس ملی و جهانی رخ داده است باید خود را آماده معماری جدید و شهر‌های جدیدی کنیم که با ویژگی‌های جدید ساخته می‌شوند. اکنون در خانه‌سازی و شهرسازی ما روز مبادا وجود ندارد. فراموش کرده‌ایم که بین دو بحران زندگی کنیم و بحران تبدیل به یک امر غیرمترقبه شده است که انگار قرار نیست اتفاق بیفتد درحالی‌که 70درصد بلاهای طبیعی در کشور ما رخ می‌دهد. کرونا دوباره باعث شده است که بدانیم «روز‌مبادا» وجود دارد و خود مردم باید به آن توجه کنند.
