نمد املش؛ زیر پای جهانیان

املش از کهن‌ترین شهرستان‌های گیلان است و قدمت آن به 2 هزار سال قبل از اسلام برمی‌‌گردد. آثار باستانی مکشوفه در این شهرستان گواهی بر این قدمت است. از آنجا که کشاورزی و دامداری محور اصلی اقتصاد املش را تشکیل می‌‌دهد، فعالیت‌های شهروندان آن هم تابع همین فعالیت‌های اقتصادی است. کشاورزان و دامداران املشی از دیرباز در کنار این فعالیت‌ها، محصولات خود را فراوری و در بازارهای محلی عرضه می‌‌کردند. در میان آنها لبنیات و برخی صنایع دستی سرآمد بودند.به گزارش گیل مهر، در این سال‌ها به دلیل ماشینی شدن و تولید انبوه محصولات، کم کم تولیدات املش در بازارها رنگ باختند و به فراموشی سپرده شدند. با این وجود برخی از تولیدکنندگان تسلیم بازار کالای لوکس نشدند و اصالت محصولات خود را برای حفظ میراث گذشتگان حفظ کردند.یکی از این افراد استاد «حسین رحمانی کجیدی» است که با وجود رسیدن به سن بازنشستگی همچنان با پشتکار به کارگاه نمدمالی خود می‌‌رود تا روزی به دست آورد. این مرد توانسته تنها صنعت دستی باقیمانده املش را از بازارهای این شهرستان فراتر‌ ببرد و به دنیا نشان دهد.


دریافت مهر اصالت

این هنرمند، سال ۱۳۲۳ در روستای «کجید» به دنیا آمده و آخرین نسل نمدمال املش است. سال گذشته شورای جهانی صنایع دستی، گواهینامه اصالت و خلاقیت به وی اعطا کرد. رحمانی کجیدی می‌‌گوید: از ۱۲سالگی نمدمالی را نزد پدرم آموختم. پدرم و پدرش «استاد غفار» از نمدمال‌های حرفه‌ای این روستا بودند. 60 سالی هست که به این حرفه مشغولم. وی ادامه می‌دهد: در گذشته در روستای کجید بیش از 20 کارگاه نمدمالی وجود داشت، اما اکنون همه نمدمالان از این کار دست کشیده‌اند. از وقتی شورای جهانی صنایع‌دستی در سال ۲۰۱۸ به استاد رحمانی کجیدی گواهینامه اصالت و خلاقیت اعطا کرد، بسیاری از افراد این نمدمال را می‌شناسند. 

گواهینامه به واسطه استفاده از خلاقیت در طرح و روش تولید با مواد اولیه طبیعی به هنرمندی تعلق گرفت که اکنون با وجود کسب این نشان، امتیاز و تسهیلاتی از سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری دریافت نکرده تا بتواند کارگاه محقرش را که در گوشه‌ای از حیاط خانه‌اش برپاست، توسعه دهد.استاد در حالی که پشم‌های حلاجی شده را روی پارچه متقالی می‌چیند، توضیح می‌دهد: پشم گوسفند طبع گرم دارد و استفاده از آن برای مقابله با هوای مرطوب گیلان ضروری است. در گذشته همه دختران برای جهیزیه نمد می‌بردند. نمد را برای فرش کردن اتاق‌ تولید می‌کردند. نمدی بسیار نازک‌تر از نمدهای کنونی هم تولید می‌شد که این پارچه‌های نمدی برای فراوری صنعت چای هم کاربرد داشت.


دیگر فراورده‌های نمدی 

وی می‌‌گوید: «شب لا» و «کولاگیر» از دیگر محصولاتی بود که ما برای روستاییان تولید می‌‌کردیم. زمستان‌های ییلاقات املش بسیار سرد است. حتی در تابستان هم این سرما محسوس است. ییلاق‌نشین‌ها در تابستان هم مجبور می‌‌شوند برای فرار از سرما بخاری‌های هیزمی روشن کنند. به دلیل همین سرما استفاده از شب لا و کولاگیر کاربرد زیادی داشت. شب لا همان‌طور که از اسمش مشخص است، کاربردی مثل پتو دارد. کولاگیر هم وسیله‌ای است که هنوز هم چوپان‌ها از آن برای در امان ماندن از باد، باران، برف و سرما استفاده می‌‌کنند. کولاگیر در تابستان هم به عنوان سایبان، چوپان‌ها را از تابش مستقیم آفتاب در امان نگه می‌دارد.


اهمیت استفاده از نمد در جلگه

استاد بیان می‌کند: از وقتی فرش‌های ماشینی باب شده‌اند، صنعت نمدمالی هم راکد شده است، اما باید توجه داشته باشیم که این تغییر سلیقه به دلیل بی‌کیفیت بودن نمد نیست. اگر مردم به ویژه جلگه‌نشینان گیلان می‌‌دانستند که نمد چقدر برای سلامتی آنها مفید است، هرگز فرش ماشینی را جایگزین آن نمی‌کردند. مهم‌ترین خاصیت نمد، ضد رطوبت بودن است، آن هم در منطقه‌ای که به داشتن رطوبت بالا مشهور است. 


نقوش نمدها

این نمدمال هنگام درست کردن یک تخته فرش نمدی از نقوش مختلفی استفاده می‌‌کند که به گفته وی برخی از آنها را از پدرش یاد گرفته و برخی را هم خودش ابداع کرده است. نقوش ابداعی از طبیعت الهام گرفته شده‌اند.وی اظهار می‌کند: طرح‌هایی که پدربزرگ و پدرم از آنها استفاده می‌‌کردند، بسیار ساده‌تر بود. قرمز، چت بوته، جوزی، گنجشکی، کرمان، گل بیضی، چهار گل، طاووسی، دایره‌ای و گلدانی نام طرح‌هایی بود که از آنها بهره می‌‌جستند.استاد املشی با بیان این‌که نمدهایی که با استفاده از رنگ اصلی پشم تهیه شده باشند، قیمت بالاتری دارند، توضیح می‌دهد: این رنگ‌ها بستگی به رنگ پشم گوسفندان دارند. به عنوان مثال رنگ‌های طرح جوزی از پشمی تهیه می‌شوند که سایه‌روشن دارد. این رنگ‌ها به خوبی در زمینه کار می‌نشینند. جداکردن پشم‌های تیره و روشن برای ایجاد این طرح بسیار مشکل است. 


ظرافت‌های کار نمدمالی 

رحمانی کجیدی به ظرافت‌های کار نمدمالی اشاره می‌‌کند و می‌‌گوید: برای تهیه نمد از هر نوع پشم گوسفندی استفاده نمی‌شود. این کار مهارت خاصی می‌‌خواهد. باید جنس پشم‌های چیده شده را بشناسیم. به عنوان نمونه بهترین آن، پشم گوسفندی پاییز است. گوسفندی که تابستان در ییلاق چریده، پشم آن در انتهای تابستان و اوایل پاییز چیده می‌‌شود که با کیفیت‌ترین پشم برای نمدمالی است. بعد از این مرحله پشم‌ها را باید تمیز و بعد حلاجی کرد. 


رنگ کردن پشم‌ها 

استاد نمدمال ادامه می‌دهد: برای رنگ کردن پشم‌ها از رنگ‌های شیمیایی که از اردبیل و قزوین می‌خرم، استفاده می‌‌کنم ولی در گذشته‌ از رنگ‌های پوست درخت سیب ترش جنگلی، پوست انار و روناس استفاده می‌‌شد.وی اظهار می‌‌کند: قبلا شاگران زیادی داشتم ولی هیچ‌کدام این حرفه را ادامه ندادند، حتی فرزندانم. دلیلش هم مشخص است؛ این شغل پر زحمت، ولی کم درآمد است.


یک روایت شفایی از پیشینه نمدمالی

استاد «حسین رحمانی کجیدی» نمدمال املشی می‌گوید: نمدمالی در اصل از مصر وارد ایران شده است و کمان حلاجی که برای پشم‌زنی استفاده می‌شود، یادگار حضرت شعیب(ع) است. آن زمان زه حلاجی با طناب بود و زود به زود پاره می‌شد و حضرت موسی(ع) که چوپان بود، زه را از روده تابیده شده گوسفند درست کرد تا با دوام باشد. الان هم زه حلاجی را با روده درست می‌کنند. البته هر ۱۲ روز یکبار باید تعویض شود.