آدم‌های مجازی

زهرا رستگارمقدم

ممکن است «سیندرلا»یی که توی گروه تلگرام با آن آشنا شده‌اید، مردی چهل‌ساله و مجرد باشد. فضای مجازی نسل جدیدی از روابط اجتماعی را به‌وجود آورده که با وجود اینکه عمر زیادی ندارد، توانسته به خوبی در زندگی مردم جا باز کند. امروزه پست‌الکترونیک، پیام‌های کوتاه، چت‌روم‌ها، وب‌پایگاه‌ها و بازی‌ها، روش‌هایی برای گسترش و حفظ روابط اجتماعی شده‌اند. روزانه نزدیک به 400میلیون نفر در سراسر دنیا از اینترنت استفاده می‌کنند و یکی از کاربردهای اصلی اینترنت، برقراری ارتباط اجتماعی با دیگران است. متأسفانه استفاده نادرست از این شبکه‌ها بخشی از فرایند تأثیرگذاری در خانواده را هدف گرفته‌؛ کاهش نقش خانواده به‌عنوان مرجع، کاهش ارتباط والدین با فرزند، شکاف نسلی با رشد تکنولوژی، از بین رفتن حریم فرزندان و والدین و... . اما این شبکه‌های مجازی چه تأثیری در هویت و شخصیت جوانان گذاشته دارد؟

اینترنت؛ جایگزین دوست و فامیل 

از آنجا که فضای سایبری، صحنه‌ای فرهنگی و اجتماعی است که فرد خود را در موقعیت‌های متنوع، نقش‌ها و سبک‌های زندگی قرار می‌دهد، خود زمینه‌ای است برای آسیب‌پذیری شخصیت کاربر و در نتیجه چند شخصیتی شدن او. در فضای سایبر بیش از آنکه هویت ظاهری فرد مطرح باشد، درونمایه‌های آن است که اهمیت پیدا می‌کند. در این فضا هر کس درصدد بیان اندیشه‌ها و علاقه‌مندی‌های خود است. مطرح نشدن هویت و مشخصات فردی در این فضا موجب تقویت شخصیت‌های چندگانه و رشد و استحکام آن خواهد شد. هرچند شبکه‌های اجتماعی زمینه‌ساز نگرشی نو در تعامل و ارتباطات انسانی شده‌ و با از بین بردن فاصله‌های زمانی و مکانی، ارتباط افراد با یکدیگر را در همه نقاط دنیا برقرار کرده، این ارتباطات در فضای مجازی با افراد و هویت‌های مجازی و ساختگی علاوه بر ایجاد بحران هویت در فرد باعث غفلت در ارتباط چهره به چهره با افراد واقعی می‌شود. اینترنت در زندگی اجتماعی، جای دوستان و نزدیکان را گرفته و در حقیقت جایگزین روابط دوستانه و فامیلی شده است. افرادی که ساعت‌ها وقت خود را در سایت‌های اینترنتی می‌گذرانند بسیاری از ارزش‌های اجتماعی را زیر پا می‌گذارند، چرا که فرد فعالیت‌های اجتماعی خود را کنار گذاشته و به فعالیت‌های فردی روی آورده است.

تهی‌شدن از خودِ واقعی

ابتدایی‌ترین تأثیر شبکه‌های اجتماعی اینترنتی بر کاربران این است که هویت فعلی آنها را به چالش می‌کشند؛ ابتدا او را از خود واقعی تهی می‌کنند و سپس به او فرصت می‌دهند خود ایده‌آلش را بروز دهد، درحالی‌که به‌طور ناخودآگاه، این خود جدید در فضای گفتمانی شبکه‌های اجتماعی ساخته شده است. شبکه‌های اجتماعی صحنه‌ای فراهم می‌آورند که کاربران می‌توانند از هر جنسیت، سن، طبقه اجتماعی، نژاد و قومیتی که باشند، در آن ظاهر شوند و نقش دلخواه خود را بازی کنند. در این سطح، شبکه‌های اجتماعی مجازی، کاربر را به هویتی فردمدارشده ‌با مشخصات منحصربه‌فرد سوق می‌دهند. درواقع با شبکه‌های اجتماعی مجازی این قابلیت به فرد داده می‌شود خود را هرگونه که می‌خواهد، فراتر از هویت واقعی خود در جهان فیزیکی، بازتعریف و روایت کند. زمانی، تلقی منتقدین فرهنگی این بود که چون فضای مجازی عرصه‌ای است که مهندسان فنی و نه مهندسان فرهنگی آن ‌را ساخته‌اند، بنابراین نقطه ضعف آن عدم‌وجود روایت است اما امروز دنیای مجازی آنچنان با زندگی و فرایند هویت‌سازی بشر درآمیخته است که نه‌تنها روایت‌های بی‌شمار در آن قابل درک است، بلکه این روایت‌ها بر روایت دنیای واقعی پیشی گرفته‌اند؛ چنان‌که بودریار از «فراواقعیت» مجازی سخن می‌گوید و به‌قول آنجل آدریان، همان‌قدر که تجارت الکترونیک از تجارت جدا نیست، هویت‌های الکترونیکی در فضای مجازی نیز از هویت‌های واقعی قابل بازشناسایی نیستند.

آزادی انتخاب، بیان و هویت در مارپیچ سکوت

نخستین ویژگی‌ای که درخصوص هویت مجازی می‌توان به آن اشاره داشت «آزادی انتخاب» است؛ به این معنی که فرد توانایی این را دارد که از میان همه ویژگی‌های شخصیتی خود، آنچه را که دوست دارد به نمایش بگذارد. در فضای مجازی انتخاب اسم، تصویر پروفایل، حلقه دوستان و مهم‌تر از همه بازنمایی از خود، بدون هیچ‌گونه نظارت اجتماعی و به‌صورت آزادانه انجام می‌شود و از این‌رو می‌توان گفت این آزادی انتخاب را به‌صورت تمام و کمال می‌توان دید. البته این خود باعث ویژگی دوم هویت در فضای مجازی می‌شود و آن «احساس آزادی بیان» نسبت به فضای واقعی است؛ به این معنی که زمانی که فرد از هویت واقعی خود جدا شده و در فضایی جدید، روابط و هویت جدیدی را می‌آزماید، بسیاری از محدودیت‌های اجتماعی مانع از اظهارنظرهای او نمی‌شود.

ویژگی سوم هویت مجازی، این است که برای عملی کردن برخی عناصری که در ویژگی‌های هویت مجازی وجود دارد، نیازی به وقوع شرایط زمانی و مکانی خاصی نیست، درحالی‌که در دنیای واقعی، این موضوع به‌عنوان محدودیتی مهم درنظر آورده می‌شود. در واقع، به‌دلیل اینکه برای بیان عقیده‌ای شرایط زمانی و مکانی خاصی باید فراهم شود و برای هر فرد این شرایط متفاوت است، افراد در مارپیچ سکوتی قرار می‌گیرند که گمان می‌کنند تنها افرادی هستند که دارای آن عقیده هستند و بنابراین آن عقیده اساسا مطرح نمی‌شود.

عدم‌تحرک جسمی، درد کمر، پشت و ماهیچه، از دیگر تبعات این مسئله‌ است. این اعتیاد مانند تمام اعتیادهای دیگر با علائمی از قبیل فردگرایی مفرط، عزلت‌طلبی و اجتماع گریزی، بی‌میلی به مشارکت، کاهش تعاملات و ارتباطات، انزوا طلبی، اضطراب، احساس تنهایی، افسردگی، ضعف اعتماد به نفس و نظایر آن همراه است 

لدفن غلت ننویصید
اما از مهم‌ترین ویژگی‌های فضای مجازی آن است که این امکان را در اختیار مخاطبان عام و خاص خود قرار می‌دهد که به انتشار آثار و نوشته‌هایشان بپردازند، همین امر سبب می‌شود که اشعار و دلنوشته‌ها به اشتراک گذاشته شود که خود آسیب‌های بسیاری بر نوشتار فارسی وارد کرده است. ویژگی‌هایی که قابل تعمیم به زبان نوشتار در فضای مجازی است عبارتند از: آشفتگی و غلط‌های املایی، فراوانی واژه‌های بیگانه، واژه‌های مخفی و خیابانی و کم‌توجهی به قواعد دستوری. مخفف کردن‌های نابه‌جا مثل فک‌کردن به جای فکرکردن/ انقد، اینقد به جای آنقدر/ صَب‌کردن به جای صبرکردن/ صُب به جای صبح/ قط‌کردن به جای قطع کردن و... یا تغییر ساختمان واژه‌ها که نمونه‌هایی از این تغییرات عبارتند از: ایشالا، انشاالله به جای إنشاءاالله/ دیقه به جای دقیقه/ اصن به جای اصلااً/ لدفن به جای لطفاً. استفاده از واژه‌های بیگانه و... . غلط‌های املایی مثل گزاشتن به جای گذاشتن/ راجب به، به جای راجع به/ حاظر به جای حاضر/ سپاسگذار به جای سپاسگزار/ مطمعن به جای مطمئن/ توجیح به جای توجیه/ ترجیه به جای ترجیح/ خاب به جای خواب/ خاهش به جای خواهش.

همین امر باعث شده غلط‌ها عادی‌سازی شود و چندان ناآشنا به‌نظر نرسد. با ادامه‌دار شدن این روند واژگان غلط جای درست‌ها را گرفته و باعث می‌شود ارتباط ما با متون کلاسیک و فرهنگ‌مان نیز قطع شود.