هشدار
خطر لایروبی نشدن رودخانه‌های گیلان
گفته می‌شود بسیاری از رود‌ها و آب‌بندان‌های استان تاکنون لایروبی نشده‌اند
فرشته رضایی| رشت- خبرنگار:
سیل نوروز ۹۸ در استان‌های کشور، هشدار برای همه استان‌های بارش‌زاست. براساس پیش‌بینی‌های هواشناسی برخی از مناطق کشور در آینده نزدیک، وارد یک دوره دیگر بارش‌های شدید می‌شوند و گیلان هم از این بارش‌ها مستثنا نیست. به یاد بیاوریم که سیل در سال گذشته چندین بار خسارت‌های زیادی به تالش، فومن، لنگرود، رودسر و به‌ویژه منطقه اشکورات زد. در این‌باره که گیلان چقدر آسیب‌پذیر است و چه اقدامات پیشگیرانه‌ای می‌توانیم انجام دهیم با دو کارشناس در این حوزه گفت‌وگو کردیم.
تمرکز بر پیشگیری از سیل
در این رابطه استاد زمین‌شناسی دانشگاه آزاد آستارا و عضو کمیته مخاطرات و پدافند کشور در خصوص آسیب‌پذیری گیلان در سیل گفت: وضعیت گیلان از نظر آسیب‌پذیری در برابر سیل کمتر از استان‌های دیگر نیست و حتی بغرنج‌تر از استان‌هایی چون لرستان و گلستان است.دکتر «رفعت شهماری» بیان کرد: وقتی امکانات داریم و از آنها در مواقعی که بارش نیست به شکل مطلوب استفاده نمی‌کنیم و شرایط را برای کاهش تخریب هنگام وقوع سیل فراهم نمی‌آوریم، دیگر چه انتظاری داریم؟
وی ادامه داد: وقتی ایرادات جزئی و کوچک را حل نمی‌کنیم به دست خودمان به تشدید خسارت‌های ناشی از سیلاب کمک می‌کنیم. بستر رودخانه‌های ما تا وقتی که ناگزیر نباشیم، لایروبی نمی‌شود. هنگامی که میزان رسوبات و خس و خاشاک همراه سیلاب بیشتر باشد به منازل و محیط‌های شهری و روستایی بیشتر آسیب می‌زند.
این استاد دانشگاه بیان کرد: رودخانه‌ها اندکی می‌توانند به طور طبیعی بستر خود را تمیز کنند و مابقی را باید متولیان امر انجام دهند و آنها را لایروبی کنند. در سیلاب اخیر در برخی منازل پلدختر بین ۷۰ سانتی‌متر تا حدود دو متر از منازل در گل و لای و رسوب و... فرورفت.
وی در پاسخ به این‌که برخی اعلام می‌کنند که وضعیت گیلان بهتر از دیگر استان‌هاست و حتی گفته می‌شود آب رودخانه‌ها به دریا راه دارد، گفت: چنین چیزی صحت ندارد و وضعیت گیلان اصلا مساعد نیست. برداشت‌های بی‌رویه از کوه و جنگل و ویلا‌سازی‌ها و راه‌سازی‌ها در سال‌های اخیر گسترش داشته است. در بسیاری از روستاها مهاجران و ویلاسازی‌های گسترده را داریم. در زمینه مقابله با حوادث غیرمترقبه باید با انجام برخی اقدامات، مقاومت مثلا بستر رودخانه یا جنگل و... را بیشتر کنیم تا کمترین آسیب به تاسیسات زیرساختی و محل زندگی مردم برسد.
عضو کمیته مخاطرات کشوری ادامه داد: خوش‌بینی باعث تنبلی ما شده است. اگر سیلی همچون استان‌های غربی در گیلان به وقع بپیوندد، هیچ برنامه‌‌ریزی برای آن نداریم و به هشدار کارشناسان هم ترتیب اثر داده نمی‌شود. می‌گوییم همه چیز گل و بلبل است. تا زمانی که دست از برداشت از طبیعت برنداریم، نمی‌توانیم مانع از وقوع سیلاب شویم. اگر مجموعه دولت با همکاری دهیاران و بخشداران و فرمانداران تلاش کند می‌توانیم زمان وقوع حوادث طبیعی همچون سیل بر آن غلبه کنیم.
با توجه به مطالعاتی که سال‌ها در این زمینه داشتم و با دانشجویان حوزه‌های مختلف، گیلان را بررسی کرده‌ایم در صورت بارش باران مانند استان لرستان، ۷۰ درصد گیلان آسیب جدی می‌بیند و با توجه به املاح بالای آب، سازه‌ها و پل‌ها و دیواره‌ها را تخریب می‌کند. شهماری گفت: پیشنهادم به مسئولان گیلان تهیه نرم‌افزار توپوگرافی شبیه‌سازی سیل است تا مشخص شود در صورت بارش و وقوع سیل کدام مناطق آسیب می‌بیند و چقدر باید آمادگی داشته باشیم. در این صورت هنگام وقوع بحران، مدیران دستپاچه نمی‌شوند و از قبل برنامه‌‌ریزی دارند. اگر نقشه شماتیک سیل در شهرهای گیلان تهیه شود، می توان مکان‌های آسیب‌پذیرتر را مشخص کرد.
سیل اخیر، فرصتی برای بهسازی گیلان
یک فعال محیط‌زیست گیلان و مدیرموسسه محیط‌زیستی سبزکاران به همشهری اظهار کرد: با وجود بارش شدید باران در گیلان خسارت سیل فاجعه‌بار نبود، البته نمی‌توان آن را به حساب مهیا بودن بسترها گذاشت، بلکه کمتر بودن بارش لحظه‌ای و همیاری طبیعت از عوامل اصلی آن بودند.
«نسیم طواف‌زاده» ادامه داد: سیل در سال 1397 شهرستان لنگرود به خصوص روستاهای نیمه مرتفع، شهر املش، شهرستان رودسر، تالش، ماسال، صومعه‌سرا و نیز فومن را دربرگرفت و خسارت‌های گسترده مالی و جانی به همراه داشت. به طور کلی در دشت مرکزی گیلان کمترین نشانه‌های سیل و آبگرفتگی، خود را نشان داده است.
وی افزود: با روی هم‌گذاشتن نقشه‌های خشکسالی، پوشش جنگلی و برداشت‌ها و اراضی کشاورزی می‌توان نتیجه گرفت نقاطی که تغییر کاربری اراضی در بالادست بیشتر بوده، پوشش جنگلی تخریب شده یا کاهش شدیدی داشته و رودخانه‌ها خشک شده، سیل بیشتری را تجربه کرده اند.
طواف‌زاده ادامه داد: تغییر رژیم بارش در این سال‌ها که از نشانه‌های بارز تغییر اقلیم است، در کنار برهم زدن تعادل زیست‌بوم‌های طبیعی، بهره‌برداری بی‌رویه از شن و ماسه از بستر رودخانه‌ها، خانه‌سازی و کشاورزی در حریم رودخانه‌ها، از بین بردن جنگل‌ها و مراتع و نیز استفاده نامناسب از آب‌های سطحی و اجرانشدن صحیح طرح‌های آبخیزداری، سبب شده‌اند که زمین تاب و تحمل باران‌های سیلابی را نداشته باشد و رانش و طغیان رودخانه‌ها روی دهد.
این فعال محیط‌زیست بیان کرد: سیلاب فوایدی دارد از جمله این‌که با گسترش آب در دشت‌های سیلابی، توزیع مواد ارگانیک در خاک‌ها افزایش می‌یابد و باروری زیاد می‌شود. در بسیاری از نقاط گیلان می‌توان با توزیع مناسب سیلاب در دشت‌ها به توزیع مواد ارگانیک کمک کرد.
طواف‌زاده ادامه داد: سیلاب با گسترش رطوبت در لایه‌های مخالف خاک سبب تثبیت پوشش گیاهی و جلوگیری از بیابان‌زایی و ایجاد ریزگرد می‌شود. این برای مناطق مرتعی و به خصوص مراتعی که با خشکی مواجه بودند اهمیت دارد. به گفته وی، سیل با افزایش رواناب سبب تضمین کارکردهای اساسی رودخانه‌ها و تالاب‌ها می‌شود. همچنین تغذیه آب‌های زیرزمینی را افزایش می‌دهد که به احیا و بازسازی تالاب‌های با ارزش جهانی همچون انزلی و بوجاق می‌تواند کمک کند.
از طرف دیگر با وارد کردن مواد مغذی، تغذیه ماهیان و سایر زیستمندان تالاب‌ها را تسهیل و تولید تالابی را افزایش خواهد داد. سیل زمین‌های شور و آلوده را می‌شوید و درصد شوری و آلودگی را کاهش می‌دهد. همچنین برای زمین‌های کشاورزی گیلان که با ورود گسترده کودها و سموم شیمیایی و نیز تک گونه کاری مواجند، اهمیت زیادی دارد. طواف زاده اظهار کرد: برای استفاده بهینه از فرصت پیش آمده ضروری است که تهیه گزارش دقیقی از سیل پاییز و زمستان 1397 و فروردین 1398 توسط کارشناسان متخصص مستقل با تخمین خسارت‌ها تهیه شود. در همین زمینه نقشه نقاط پر ریسک و خطر استان، به گفته «هوشنگ جزی»، مدیر کل دفتر آبخیزداری و حفاظت خاک سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری در مهرماه گذشته با کمک فائو برای 6 حوضه آبخیز اصلی کشور در دستور کار قرار گرفت.
روزنه‌های امید
با رویکردهای مشارکتی، اقدامات آبخیزداری و احیای پوشش گیاهی و ترکیب اقدامات سازه‌ای نظیر ساخت چکدم‌ها، سدهای رسوب‌گیر و سدهای مخزنی (با مطالعات دقیق نه مطالعات جامع کنونی)، اقدامات بیولوژیکی و بیومکانیکی و مدیریتی می‌توان هم به اشتغال مولد، کاهش مهاجرت از روستا به شهر و آبادی دست یافت، هم آب را حفظ کرد و خطرات ناشی از سیل را کاهش داد. پس ساخت سد نه یک راه‌حل بلکه بخشی از یک مطالعه است که شاید جواب دهد.
