باران ناخوانده

خدیجه نوروزی

آغاز امسال برای بسیاری از کشاورزان با فراز و نشیب‌های زیادی همراه بود و بارندگی‌های سیل‌آسا در بسیاری از نقاط نه‌تنها این بار موجب خوشحالی آنها نشد که چشمانشان را اشکبار کرد. اگرچه بارندگی در بهار معمولا نوید سالی پر آب را می‌دهد اما این بار بسیاری از زمین‌های کشاورزی از آب اشباع شد تا کار به تخریب برسد و خطر تأمین مواد غذایی در سال پیش‌رو احساس شود.

امنیت غذایی با چالش مواجه نمی‌شود

سیل امسال بخش عمده‌ای از کشت پاییزه در استان‌های فارس، کرمانشاه، لرستان، چهارمحال‌وبختیاری، خوزستان، سیستان‌وبلوچستان، خراسان شمالی، اصفهان، کهگیلویه و بویر احمد، گلستان، مازندران، همدان، ایلام، کردستان، تهران، آذربایجان غربی، البرز و قم را زیر آب برد تا تولیداتی که قرار بود از این کشت وارد بازار شود، از بین برود. سیدمحمد موسوی - مدیرکل دفتر مدیریت بحران و کاهش مخاطرات بخش کشاورزی وزارت جهادکشاورزی - در گفت‌وگو با همشهری درنگ می‌گوید: «قطعا خسارات 6 هزار و 647میلیارد تومانی در بخش تولید محصولات کشاورزی در مدت کوتاه قابل جبران نیست و امسال ما در تأمین این بخش در بازار با کمبودهایی روبه‌رو خواهیم شد».

45درصد زراعت، 12درصد باغبانی، 18درصد دام، طیور و آبزیان و 25درصد آب و خاک و امور زیربنایی و تاسیسات کشاورزی امسال دچار خسارت شد که تولیدات کشاورزی در سال جاری را با چالش‌هایی مواجه می‌کند. گلستان، خوزستان، لرستان و مازندران به‌عنوان مهم‌ترین قطب‌های کشاورزی کشور بیشترین خسارت از سیل را دیده‌اند. موسوی در این مورد اظهار می‌کند: «قطعا رخداد بلایای طبیعی بیشترین آسیب را به بخش کشاورزی وارد می‌کند. امسال 911هزار هکتار از سطح زراعی بین 10تا 100درصد و 116هزار هکتار از باغات دچار خسارت شدند. بیشتر اراضی خسارت دیده در بخش زراعی گندم، جو و کلزا و در بخش باغی درختان سیاه ریشه و مرکبات بود. البته با توجه به بارندگی‌های خیلی خوبی که داشتیم قطعا عملکرد ما در واحد سطح تولیدات دیمی افزایش پیدا خواهد کرد و می‌تواند بخشی از خسارت‌ها را از نظر کمیت تولید جبران کند. معتقدم بارندگی احیاگر است و در کنار معایبی مانند سیل هزار حسن نیز دارد. در قسمت‌هایی که بارندگی بالا بوده می‌تواند تولید را اثربخش کند چرا که تولید با میزان آبی که تأمین می‌شود یک رابطه همبستگی مثبت دارد. امسال در مناطق پربارش افزایش تولید خواهیم داشت و خلأ ناشی از سیل جبران می‌شود. از دیدگاه ما سال98 امنیت غذایی ما با چالش مواجه نمی‌شود و با وضعیت بارندگی‌های خوبی که داریم قطعا برای تأمین نیازهای داخلی کشور با چالش‌های جدی مواجه نخواهیم شد و بحث خوداتکایی از دید ما تثبیت و تأمین شده است».

کاهش 80درصدی کشت بهاره در لرستان

لرستان امسال 910میلی‌متر بارندگی داشت که 4 برابر میانگین سال قبل و 2برابر میانگین بلندمدت بود. انتظار این است که امسال در پلدختر که قطب سبزی و صیفی است محصولات کشاورزی پربارتر از سال گذشته باشد. اما کیانوش حمیدیان - کارشناس کشاورزی - نظر دیگری دارد و می‌گوید: «لرستان از استان‌هایی است که از این بارندگی‌ها نه‌تنها منتفع نشد بلکه متضرر نیز شده. متأسفانه در استان ما هیچ سدی که بتوانیم از این حجم بارندگی نهایت بهره را ببریم، وجود ندارد. این بارندگی‌ها کوچک‌ترین اثر مثبتی برای آینده کشاورزی استان دربر نداشت و فقط به‌عنوان یک خروجی از استان خارج شد و موجب تجدید منابع آبی نشد. برای یک کشاورزی خوب نیاز به انجام اقداماتی در زمینه آبخیزداری و آبخوان‌داری هست. اما آبخیزداری در جاهایی که باید انجام شود رها شده و این موضوع موجب شده تا سال به سال از بهره‌وری ما در زمینه کشاورزی کاسته شود».

اکنون زمان کشت بهاره در 12هزار هکتار از زمین‌های زراعی است اما کشت در این منطقه متوقف شده. حمیدیان می‌گوید: « متأسفانه سیل اخیر تمام ایستگاه‌های پمپاژ و تلمبه‌ها در حاشیه رودخانه کشکان را از بین برده و همین امر کشت بهاره در این منطقه مانند کاهو انواع سبزیجات و صیفی‌جات، خیار و گوجه فرنگی به‌دلیل محدودیت منابع آبی را تا 80درصد کاهش می‌دهد. در مورد محصولاتی مانند نخود اکنون کشت بهاره باید انجام شود اما با توجه به ادامه بارندگی با کاهش 50درصدی کشت مواجه خواهیم شد. تبعات این عدم‌کشت‌ها تا 5‌ماه آینده که ما با خرید گندم و حبوبات و در کل محصولات کشاورزی مواجه شویم خود را نشان خواهد داد و قیمت‌ها رشد صعودی شدیدی خواهند داشت. کشت‌های پاییزه هم به‌طور کامل نابود شده و در مجموع امسال لرستان در بخش کشاورزی با کاهش شدید تولیدات روبه‌روست».

بی‌توجهی به آبخیزداری، مهم‌ترین مشکل کشاورزی

برای بالابردن تولیدات کشاورزی و افزایش کشت مهم‌ترین موضوعی که باید مورد توجه قرار بگیرد توجه به بحث آبخیزداری و آبخوان‌داری برای حفاظت از دسترنج کشاورزان و توسعه در این بخش است. موضوعی که تقریبا می‌توان گفت در بلایای طبیعی مانند سیل کوچک‌ترین توجهی به آن نشده است و ضعف عملکردها در این بخش بسیار مشهود است.

مسعود اسدی، رئیس مجمع ملی تشکل‌های کشاورزی کشور نیز در گفت‌وگو با درنگ بر همین نکته اذعان می‌کند و می‌گوید: «بحث تولید و حفاظت از منابع آبی و خاکی مهم‌ترین موضوع در بحث کشاورزی است. ما باید در بحث آبخیزداری و آبخوان‌داری اقدامات گسترده‌ای را انجام دهیم تا بخشی از آسیب‌های جدی ما در حوزه کشاورزی از ضعف‌ها در این بخش جبران شود اما متأسفانه همیشه رد پای کم‌کاری‌ها در حوادث طبیعی بیشتر خود را نشان می‌دهد. برای مثال ما می‌توانستیم با مهار سیل در خوزستان که قطب کشاورزی ایران است نه‌تنها متحمل هیچ‌گونه خسارتی نشویم بلکه با هدایت و پخش این سیلاب در دشت‌های پایین‌دست آن را تحت کنترل در آوریم. اما بی‌تدبیری‌ها موجب شده تا قطب کشاورزی دستخوش ناملایمات فراوانی شود و کشاورزان از حیز زندگی ساقط شده‌اند. یعنی هر آنچه داشته‌اند از بین رفته و متأسفانه حق و حقوق این قشر آنچنان که باید و شاید تأمین نمی‌شود. قطعا با وجود چنین کاستی‌ها نمی‌توان سرنوشت خوبی را کشاورزی کشور متصور شد». 

اقدامات کارشناسانه درست و دقیق برای حفظ خاک و آب در رشد بخش کشاورزی از اهمیت بسزایی برخوردار است تا بتوان به بهبود امنیت غذایی و کاهش قیمت محصولات در سال پیش رو امیدوار بود. اسدی با تأیید این موضوع می‌گوید: متأسفانه گاهی اشتباه‌های نادرست و منفعت‌طلبانه صدماتی به پیکره کشاورزی وارد می‌کند که تا سال‌ها جبران ناپذیر است. در ابتدای سخنانم گفتم که خوزستان می‌توانست گرفتار سیل و خسارات وسیع کشاورزی نشود. به این دلیل که در سیلاب بهمن‌ماه سال گذشته رودخانه‌های استان به‌ویژه دز به آرامش و سکون رسیده بودند. اما مسئولان به‌شدت میزان خروجی آب را پایین آوردند به‌نحوی که رودخانه مردابی شد. در حوزه کرخه میزان رهایی آب بیشتر بود ولی این میزان را باید تا سطح 1500مترمکعب نگه می‌داشتند نه بیشتر که مجبور نباشند در زمان بارندگی‌های شدید و بالا رفتن آب، 2500مترمکعب را خارج کنند که منجر به سیل شود و مزارع کشاورزی را نابود کند. به هرحال وقتی خود ما سیل را به‌دلیل سوءمدیریت به‌وجود می‌آوریم باید دولت و مردم هزینه آن را پرداخت کنند».

 مشکلی برای کشت تابستانه نداریم

از مشکلاتی که ممکن است کشت بهاره را برای برخی محصولات کشاورزی متوقف کند، فروکش نکردن آب در زمین‌های کشاورزی به‌ویژه در استان‌های شمالی است. کیخسرو چنگلوایی -رئیس سازمان جهادکشاورزی خوزستان- در گفت‌وگو با درنگ می‌گوید: با اینکه در سال زراعی یا سال آبی فعلی با بی‌سابقه‌ترین بارندگی‌های پنج‌ساله اخیر، هم درون استان، هم بالادست استان مواجه شدیم، اما مشکلی برای کشت تابستانه که از خرداد شروع می‌شود، نداریم. برای کشت بهاره 2 مشکل در زمینه فروکش‌کردن آب وجود دارد، یکی اینکه بارندگی‌ها هنوز همچنان در استان و بالادست آن ادامه دارد و شاهد ورود آب به مزارع هستیم. از سویی چون شیب زمین‌ها کم است آب به کندی خارج می‌شود و این موضوع کشت بهاره را متوقف کرده. در بهمن سال گذشته 33هزار هکتار دچار سیل شد و هنوز بخشی از آن مزارع زیر آب است». 

145هزار هکتار از زمین‌های زراعی خوزستان شامل 127هزار هکتار گندم، جو، چغندرقند، کلزا، سبزیجات و صیفی‌جات، ذرت بهاره و سایر محصولات زیر آب است. چنگلوایی اظهار می‌کند: «قطعا در سال جدید با کاهش تولیدات کشاورزی روبه‌رو هستیم. خبر خوب اینکه بالای 97درصد مخازن سدها پر است و برای کشت تابستانه هیچ مشکلی نخواهیم داشت».