سوگواری در دنیای حیوانات

زهرا خلجی-روزنامه‌نگار

تصور عام همیشه بر این است که غم و اندوه یکی از ویژگی‌های انسانی است. اما به‌نظر می‌رسد حیوانات هم هنگام مرگ فرزندان یا همدم خود این احساس را تجربه می‌کنند. مشاهده گونه‌های مختلف حیوانات در حال غم و اندوه بالای سر جسد همنوع خود، متخصصان علوم‌شناختی را بر آن داشت که در این موضوع تحقیقات گسترده‌تری داشته باشند. هدف این تحقیقات تطبیق میزان درک غم و اندوه بستگان یک حیوان پس از مرگ آن در مقایسه با انسان است.

مشاهدات عینی
چندی پیش یک نهنگ قاتل ماده در سواحل واشنگتن در حال هل‌دادن جسد فرزند تازه‌متولدشده مرده خود مشاهده شد. این نهنگ در سال2018 نیز پس از مرگ یکی دیگر از فرزندانش در دوران نوزادی همین کار را انجام داده بود. آن زمان نهنگ جسد فرزند خود را به‌مدت 17روز روی آب نگه داشت و از غرق‌شدن آن جلوگیری کرد. این حرکت در دنیای حیوانات یک شاهکار باورنکردنی بود.

آگاهی از مرگ
نهنگ‌ها تنها گونه‌های شناخته‌شده‌ای نیستند که اجساد فرزندان مرده خود را رها نمی‌کنند. در سال2021، باغ‌وحش ادینبورگ گزارش داد که یکی از شامپانزه‌های آنها نوزادی مرده به دنیا آورده‌است و از رهاکردن آن خودداری و آن را با خود در محوطه باغ‌وحش حمل می‌کند. بکی میلار، محقق متخصص در فلسفه و علوم شناختی در دانشگاه کاردیف می‌گوید: «ما به‌عنوان یک انسان چنین رفتارهایی را ناشی از غم و اندوه می‌دانیم؛ چون اگر کسی را از دست بدهیم، می‌خواهیم پیوندمان با عزیز مرده همچنان حفظ شود.» به‌گفته میلار، نکته قابل توجه این است که حیوانات با نوزاد مرده خود به همان شیوه‌ای رفتار نمی‌کنند که با یک نوزاد صرفا بی‌حرکت اما زنده رفتار می‌کنند. مثل این است که آنها سعی می‌کنند با این دنیای جدید روبه‌رو شوند و در تلاش‌اند تا این فقدان را درک کنند.

دوران افسردگی حیوانی
مطالعات تجربی این نظریه را تأیید می‌کند که برخی از حیوانات حداقل احساساتی شبیه به غم و اندوه را احساس می‌کنند. جین گودآل، دانشمند نخستی‌شناس انگلیسی بیش از 60سال روی شامپانزه‌ها در طبیعت مطالعه کرد. او به شامپانزه‌ای جوان برخورد که از تعامل اجتماعی با گروه خود دست کشیده بود، غذا نمی‌خورد و درنهایت یک‌ماه بعد درگذشت. این علائمی است که انسان با مرگ مادرش نشان می‌دهد و به آن افسردگی بالینی می‌گویند. غازهای خاکستری نیز در واکنش به ازدست‌دادن جفت خود از ناراحتی سرهای خود را به پایین خم می‌کنند، علاقه خود را به غذا از دست می‌دهند و نسبت به دنیای اطراف بی‌تفاوت می‌شوند.

مطالعات آزمایشگاهی
مطالعات آزمایشگاهی نشان می‌دهد که پستانداران شیرخوار در مواجهه با ازدست‌دادن ناگهانی مادر خود، مراحل غم و اندوه را پشت سر می‌گذارند که مشخصه آن گریه‌وزاری و به‌دنبال آن جدایی تدریجی از دنیاست. آنها دیگر با همتایان خود بازی نمی‌کنند، اشیای جدید و هیجان‌انگیز را نادیده می‌گیرند و درنهایت آنقدر در خود مچاله می‌شوند که به شکل توپ درمی‌آیند. در مطالعه دیگری، مشخص شد که در بابون‌های ماده (نوعی میمون) که یکی از بستگان نزدیک خود را از دست داده بودند، سطح هورمون‌های استرس افزایش یافت؛ واکنشی که در انسان‌ها نیز دیده می‌شود.

آیا غم حیوانات ماندگار است؟
بااین‌حال اینکه آیا این رفتارها واقعا به‌عنوان غم و اندوه به‌حساب می‌آیند یا نه، تا حد زیادی به نحوه تعریف مفهوم بستگی دارد و یک سؤال فلسفی به‌شدت مورد بحث است. طبق استدلال برخی از فیلسوفان، درحالی‌که برخی از حیوانات بدون شک پس از ازدست‌دادن یک همراه احساس ناراحتی می‌کنند، اماغم واقعی مستلزم توانایی‌های شناختی بیشتری است که حیوانات فاقد آن هستند. اینها شامل توانایی درک ماندگاری مرگ و تشخیص این است که آن حیوان در رویدادهای آینده زندگی شما حضور نخواهد داشت.

تشییع جنازه حیوانات  
برخی از حیوانات پس از مرگ همنوع‌شان، رفتارهایی تشریفاتی مشابه مراسم تشییع‌جنازه انسان‌ها را از خود نشان می‌دهند. فیل‌ها به‌طور دسته‌جمعی استخوان‌های جسد را لمس و نوازش می‌کنند و برای مدت طولانی کنار اسکلت می‌ایستند.  مارک بکوف، استاد اکولوژی و زیست‌شناسی تکاملی می‌گوید: «چند سال پیش دایره‌ای متشکل از 4 یا 5زاغ اطراف یک زاغ مرده دیدم. آنها با سرهایی پایین گرد یک جسد ایستاده بودند و به‌آرامی به آن نوک می‌زدند. سپس یکی پرواز کرد و چند شاخه و برگ آورد. دیگری هم همین کار را کرد و بعد تقریبا مانند یک گروه سرود آنجا ایستادند، کمی سر خود را پایین انداختند و کمی بعد پرواز کردند.»