توانایی واکسن سازی ایران را جهانی کردیم

یکتا فراهانی- روزنامه‌نگار

در زمان همه‌گیری بیماری کووید19دنیا به‌دنبال ساخت واکسن‌های مؤثر علیه ویروس کرونا رفت. این تلاش جهانی سرانجام به نتیجه رسید و واکسن‌هایی در انواع مختلف و بر پایه فناوری‌های جدید پزشکی به بازار عرضه شدند. یکی از مؤثرترین ساختارها، واکسن نانوذره لیپیدی مبتنی بر پلتفرم mRNA بود. در ایران نیز برخی از دانشمندان به‌دنبال چنین ساختاری رفتند. دکتر سینا مظفری، متخصص ژنتیک مولکولی، یکی از این محققان بود. اگرچه با فروکش ‌کردن پاندمی کرونا نیازی اساسی برای واکسن احساس نمی‌شود، این ویروس خطرناک برای همیشه با ما هست و باید مراقب جهش‌های آن بود. از سوی دیگر، فناوری ساخت واکسن‌های کرونا می‌تواند در عرصه‌های دیگر پزشکی نیز مورد استفاده قرار بگیرد. گفت‌وگوی همشهری با دکتر سینا مظفری پیش روی شماست.

چطور جایزه بین‌المللی کنز را دریافت کردید؟
 در سال ۱۴۰۲ موفق به دریافت جایزه بین‌المللی کنز بنیاد علم و فناوری مصطفی(ص) به‌دلیل توسعه واکسن کرونا شدم. هرچند به‌دلیل فروکش کردن شدت بیماری‌زایی این ویروس در نوع اومیکرون و کاهش استقبال عمومی از تزریق واکسن کرونا در ایران، تولید تجاری آن در نهایت متوقف ماند.
توضیح مختصری درباره واکسن‌های کرونا بدهید.
با شیوع پاندمی کرونا، واکسن‌هایی با پلتفرم‌های مختلف برای پیشگیری از بیماری کووید۱۹ توسعه یافتند. در این میان واکسن‌های بر پایه پلتفرم نانوذره لیپیدی mRNA که با نام واکسن‌های بیونتک/فایزر و مدرنا در بین عموم شناخته می‌شوند، سرعت بالای تولید حدود ۱۰بار سریع‌تر از واکسن‌های سنتی، به‌عنوان مثال تنها در ۴۵روز در مورد واکسن مدرنا داشتند.
اثربخشی چه نوع واکسن‌هایی بیشتر بود؟
تولید محصولات دارویی بر پایه پلتفرم mRNA با استفاده از خط تولید و فرمولاسیون تقریبا مشابه، سنتتیک بودن و عدم‌نیاز به فرایندهای کشت سلولی و کاهش احتمال آلودگی‌های بیولوژیک، اثربخشی و ایمنی‌زایی بالاتری نسبت به سایر پلتفرم‌های واکسن نشان داده‌اند. موفقیت چشمگیر این پلتفرم برای توسعه سریع واکسن‌های کارآمد علیه بیماری‌های عفونی و سرطان‌ها و به‌ویژه استراتژیک بودن آن برای کشورها در رویارویی با پاندمی‌های نوظهور، محققان بسیاری را در کشورهای مختلف ازجمله آلمان، آمریکا و چین ترغیب به توسعه واکسن‌های دیگر برپایه پلتفرم mRNA کرده است.
نام این واکسن چیست و مراحل مطالعاتی آن به چه شکل بود؟
 این واکسن توسط سازمان غذا وداروی ایران با نام آیریبووکس Iribovax نامگذاری شد. نکته قابل توجه درخصوص این واکسن هم این است که در آزمایش روی میمون‌های رزوس کارایی بالاتری را در خنثی‌سازی‌ ویروس کرونا در مقایسه با دیگر واکسن‌های مورد استفاده در ایران نشان داد. همچنین علاوه بر داشتن ایمنی از گسترش عفونت ویروسی حاصل از کروناویروس در ریه و سیستم تنفسی این میمون‌ها به‌طور کاملاً مؤثری جلوگیری کرد. نتایج جامع تست‌های پیش‌بالینی این واکسن در مجله علمی Journal of Controlled Release چاپ شده است. همچنین باتوجه به اهمیت به‌دست آوردن این فناوری توسط ایران و نتایج مهم آن به‌عنوان عکس جلد این مجله برگزیده شده است. قابل ذکر است که این مجله یک نشریه شناخته‌شده در علوم دارویی و بالاترین مجله علمی است که نتایج پیش‌بالینی یک واکسن ایرانی موفق به چاپ در آن شده است.
در حال حاضر تمرکز و فعالیت شما درخصوص واکسن چه بیماری‌هایی است؟
گروه تحقیقاتی ما در حال توسعه واکسن‌های چندظرفیتی علیه ویروس آنفلوآنزا و سرطان‌هایی ازجمله روده و ریه است. قابل توجه اینکه در حال حاضر تنها واکسن‌های کرونای مورد استفاده در دنیا که علیه سویه‌های جدیدتر اومیکرون (زیرسویه XBB1.5) کارآمد هستند واکسن‌های به‌روز شده فایزر و مدرناست که تزریق آنها به‌خصوص برای افراد بالای ۶۵سال یا مبتلا به بیماری‌های قلبی یا مشکلات سیستم ایمنی بسیار توصیه شده‌ است. علاوه براین، موج اخیر سرماخوردگی ویروسی که بسیاری را در ایران دچار بیماری‌های تنفسی کرده، براساس داده‌های اعلام شده عمدتاً به‌دلیل آنفلوآنزای فصلی بوده است و پس از آن زیرسویه جدید اومیکرون با نام JN.1 عامل بعدی است.
اهمیت سرمایه‌گذاری در تکنولوژی mRNA درایران چقدر است؟
در ایران توسعه و پیشرفت در حوزه تکنولوژی mRNA می‌تواند به‌عنوان یک فرصت استراتژیک برای بهبود سلامت عمومی و توسعه پزشکی محسوب شود. این فناوری نه‌تنها می‌تواند برای تولید واکسن‌های mRNA در برابر بیماری‌های عفونی و سرطان‌ها و بیماری قلبی مورد استفاده قرار بگیرد، بلکه امکان توسعه داروهای نوین و درمان‌های مبتنی بر ژن‌درمانی بیماری‌های ارثی و ژنتیک همچون هموفیلی و تالاسمی را مبتنی بر استفاده از سیستم ویرایش ژنوم انسان یا کریسپر به کمک mRNA فراهم می‌کند.
در ایران چه اقداماتی برای ایجاد هماهنگی و تسهیل در روند ساخت این واکسن‌ها شده است؟
تسریع در توسعه این فناوری لازم است باید و سرمایه‌گذاری‌های لازم صورت گیرد. این سرمایه‌گذاری‌ها باید به‌گونه‌ای باشد که علم در این رشته بومی‌سازی‌ شود. برای ایجاد هماهنگی و تسهیل در فعالیت‌های مرتبط می‌توان یک مرکز تخصصی به نام «مرکز توسعه فناوری دارویی mRNA و ژن‌درمانی» ایجاد کرد؛ همانگونه که به‌عنوان مثال کشورهای پیشرفته‌ای همچون استرالیا و انگلیس به این طریق در حال سرمایه‌گذاری، انتقال و بومی‌سازی‌ این فناوری در کشورشان هستند. این مرکز می‌تواند محلی باشد که از طریق آن تحقیقات پایه‌ای و کاربردی، توسعه فناوری، آموزش و انتقال فناوری در زمینه تکنولوژی mRNA صورت بگیرد و با همکاری دولت و بخش خصوصی، محیطی مؤثر برای رشد و توسعه این حوزه فراهم شود.
ایران در حوزه تحقیقات و توسعه تکنولوژی mRNA چه جایگاهی دارد؟
با پیاده‌سازی این طرح‌ها، ایران می‌تواند در جایگاه برجسته‌ای در حوزه تحقیقات و توسعه تکنولوژی mRNA قرار بگیرد و به‌عنوان یک پایگاه در تولید و استفاده از واکسن‌های جدید و درمان‌های نوین به منافع عمومی و بهبود سلامت جامعه خدمت کند. تاکنون حمایت‌های به عمل آمده مقطعی و محدود بوده و به هیچ‌وجه قابل مقایسه با سرمایه‌گذاری‌ در دیگر کشورها نیست. بنابراین برای تجاری‌سازی در این حوزه پیشرفته علاوه بر حمایت‌های ویژه بخش دولتی، نیاز به سرمایه‌گذاری بخش خصوصی در تولید صنعتی هم وجود دارد.

مکث
تحصیل در خارج، خدمت به کشور
سینا مظفری دوره دکتری و فوق دکتری خود را در انستیتوماکس‌پلانک آلمان در زمینه ژنتیک مولکولی و پزشکی به پایان رسانده است. او دوره دکتری را در آزمایشگاه بیوشیمی RNA ماکس‌پلانک که پیشتاز تولید و تعیین ساختار کمپلکس‌های mRNA در دنیا و صاحب امتیاز تکنولوژی interference RNA است، گذرانده و در سال ۲۰۱۳ موفق به دریافت جایزه و مدال علمی  Otto-Hahn جامعه علوم پیشرفته ماکس‌پلانک آلمان در شاخه زیست‌پزشکی به‌دلیل شناسایی مکانیسم پردازش mRNA و همچنین جایزه ملی ژنتیک ایران در سال ۱۳۹۹ شده است. او همچنین برگزیده برتر جایزه بنیاد علم و فناوری مصطفی(ص) درشاخه سلامت و پزشکی در سال ۱۴۰۱ به‌دلیل ساخت واکسن نانوذره لیپیدی mRNA شده است. ضمن آنکه سرآمد علمی کشور در سال ۱۴۰۲ از نظر معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری و بنیاد علم ایران نیز بوده است. دکتر سینا مظفری جوین، مقالات تأثیر‌گذاری هم در زمینه ژنتیک مولکولی و اصلاح بیماری‌های ژنتیک در مجله‌های علمی مطرح دنیا با ضریب اثر بالا ازجمله Science، Molecular Cell، Nature Communications، مجله آکادمی ملی علوم آمریکا PNAS و Nucleic Acids Research دارد.