ریل‌های میراث جهانی

فاطمه عباسی | روزنامه‌نگار

راه‌آهن‌ها تنها مسیرهایی از فولاد و چوب برای جابه‌جایی مسافر و بار نیستند؛ آنها شاهراه‌های تمدن، نمادهای پیشرفت تکنولوژی و پل‌های ارتباطی میان فرهنگ‌ها و جغرافیا‌ی گوناگونند. این سازه‌های عظیم مهندسی، داستان جاه‌طلبی بشر برای غلبه بر موانع طبیعی و اتصال جوامع دورافتاده را روایت می‌کنند. درک همین اهمیت چندوجهی است که سازمان یونسکو را بر آن داشته تا برخی از برجسته‌ترین خطوط ریلی جهان را به‌عنوان «میراث جهانی» به ثبت برساند؛ اقدامی برای حفاظت از ارزش‌های تاریخی، فرهنگی و فنی این کریدورهای حیاتی برای نسل‌های آینده. در میان این 4خط آهن ثبت‌شده، راه‌آهن سراسری ایران همچون نگینی درخشان خودنمایی می‌کند. این شاهکار مهندسی نه‌تنها یک پروژه زیرساختی عظیم برای یکپارچه‌سازی کشور‌‌، بلکه یکی از پیچیده‌ترین و جسورانه‌ترین ساخت‌وسازهای ریلی قرن بیستم محسوب می‌شود. عبور از 2رشته‌کوه عظیم و متضاد البرز و زاگرس و اتصال شمال به جنوب کشور، چالشی بی‌سابقه بود که با نوآوری‌های فنی خیره‌کننده و غلبه بر موانع طبیعی صعب‌العبور به سرانجام رسید. ثبت جهانی راه‌آهن ایران، به رسمیت شناختن این شاهکار مهندسی و اهمیت تاریخی آن به‌عنوان نمادی از مدرنیزاسیون و اراده ملی در تاریخ معاصر ایران است که اکنون میراثی برای تمام بشریت به شمار می‌رود.


راه‌آهن سراسری ایران 
راه‌آهن سراسری ایران با طول۱۳۹۴ کیلومتر که در سال2021 به ثبت جهانی رسید، شاهکاری بی‌نظیر از مهندسی و ساخت‌وساز است که دریای خزر در شمال را به خلیج‌فارس در جنوب متصل می‌کند. این طول قابل توجه، آن را با اختلافی چشمگیر به بلندترین اثر در میان 4میراث ریلی ثبت شده در یونسکو بدل کرده و خود به تنهایی گواهی بر مقیاس بی‌رقیب این پروژه ملی است. درحالی‌که 3اثر دیگر بر بخش‌های کوهستانی خاص و کوتاه‌تری متمرکز هستند، هدف اصلی این پروژه اتصال کامل شمال به جنوب یک کشور پهناور بود. ساخت این خط آهن که در سال۱۳۰۶ شمسی آغاز شد و در سال۱۳۱۷ به پایان رسید، یکی از بزرگ‌ترین پروژه‌های زیربنایی دوران خود محسوب می‌شد. دلیل اصلی ثبت آن در فهرست میراث جهانی یونسکو، مقیاس عظیم و نبوغ مهندسی به‌کار رفته در آن برای غلبه بر موانع طبیعی متنوع و دشوار است. این مسیر با عبور از 2رشته‌کوه ‌ البرز و زاگرس، نیازمند ساخت تعداد بسیار زیادی پل (بیش از ۴۷۰۰پل) و حفر تونل‌های طولانی (بیش از ۲۵۰تونل) بود. پل ورسک با ارتفاع ۱۱۰متر و پل 3خط طلا که با 3مارپیچ ریلی، قطار را در مسیری کوتاه به ارتفاع قابل توجهی می‌رساند، تنها نمونه‌هایی از این خلاقیت مهندسی هستند. این راه‌آهن یکی از نمادهای‌ ‌ تحول اقتصادی-اجتماعی ایران مدرن به شمار می‌رود.


راه‌آهن سمرینگ، اتریش 
راه‌آهن سمرینگ که بخشی از خط آهن جنوبی اتریش است و در سال1998 به ثبت جهانی یونسکو رسید، نخستین راه‌آهن کوهستانی در جهان بود که در مقیاس استاندارد ساخته شد. این مسیر ۴۱کیلومتری بین سال‌های۱۸۴۸ تا۱۸۵۴ میلادی در دل کوه‌های آلپ احداث شد و یک دستاورد برجسته در دوران آغازین مهندسی راه‌آهن به شمار می‌رود. دلیل اصلی انتخاب آن به‌عنوان میراث جهانی، ارائه راه‌حلی فناورانه و هماهنگ با طبیعت برای یکی از دشوارترین چالش‌های مهندسی آن زمان بود. کارل فون گگا، مهندس این پروژه با طراحی ۱۶پل قوسی بزرگ و ۱۴تونل، توانست راه‌آهنی بسازد که نه‌تنها کاربردی بود، بلکه به‌صورت یکپارچه با چشم‌انداز زیبای کوهستانی منطقه ترکیب شده بود. این پروژه استانداردهای جدیدی را در طراحی راه‌آهن تعریف کرد و الهام‌بخش بسیاری از پروژه‌های ریلی کوهستانی در سراسر جهان شد و امروزه همچنان به‌طور کامل فعال است.


راه‌آهن رتین در سوئیس و ایتالیا 
راه‌آهن رتین که در سال2008 ثبت جهانی شد، شامل 2خط ریلی تاریخی است که از میان رشته کوه‌های آلپ در سوئیس و ایتالیا عبور می‌کنند؛ خط آلبولا و خط برنینا. این 2خط که در اوایل قرن بیستم ساخته شدند، نمونه‌ای استثنایی از همزیستی هماهنگ فناوری پیشرفته راه‌آهن با مناظر بکر و دراماتیک کوهستانی هستند. دلیل ثبت جهانی این مجموعه، نوآوری‌های مهندسی به‌کار رفته برای اتصال جوامع دورافتاده آلپ و تسهیل توسعه پایدار گردشگری در این منطقه است. این مسیرها با استفاده از ۵۵تونل (شامل تونل‌های مارپیچ برای افزایش ارتفاع) و ۱۹۶پل، ازجمله پل معروف لاندواسر بدون نیاز به سیستم چرخ‌دنده از شیب‌های تند عبور می‌کنند. این راه‌آهن نه‌تنها یک شاهکار مهندسی است، بلکه تجربه‌ بصری بی‌نظیری از سفر در دل طبیعت آلپ را برای مسافران فراهم می‌کند و نمادی از تعامل مثبت انسان و طبیعت است.


راه‌آهن‌های کوهستانی هند
این مجموعه شامل 3راه‌آهن برجسته است که در دوره‌های مختلف در مناطق کوهستانی هند ساخته شده‌اند: راه‌آهن هیمالیایی دارجلینگ که در سال1999 ثبت جهانی شد، راه‌آهن کوهستانی نیلگیری که در سال2005 و راه‌آهن کالکا-شیملا که در سال2008 به ثبت جهانی رسیدند. این خطوط به‌عنوان نمونه‌های برجسته از راه‌حل‌های مهندسی جسورانه و مبتکرانه برای ایجاد ارتباط ریلی در مناطق صعب‌العبور و کوهستانی در فهرست یونسکو قرار گرفته‌اند. هریک از این 3خط آهن، چالش‌های منحصر به‌فردی را پشت سر گذاشته‌اند؛ از حلقه‌های مارپیچ و زیگ‌زاگ‌های دارجلینگ برای غلبه بر شیب، تا سیستم منحصر به‌فرد چرخ‌دنده و ریل دندانه‌دار در خط نیلگیری. این راه‌آهن‌ها که در دوران استعمار بریتانیا ساخته شدند، نه‌تنها بر توسعه اقتصادی و اجتماعی این مناطق تأثیر عمیقی گذاشتند، بلکه امروزه نیز به‌عنوان جاذبه‌های توریستی محبوب و خطوط ریلی فعال، ارزش تاریخی و فرهنگی خود را حفظ کرده‌اند.