باد صبح از خاک کاشان تحفه خَلقش مرا*

حمیدرضا محمدی

اساس ثروت و حیات مردم کاشان، صنایع نساجی و ابریشم‌بافی است.
ژان شاردن

کاشان شهر پارچه است؛ شهر جولایی و نساجی. دیار زری‌دوزان و شَعربافان و مخمل‌‌دوزان - و البته فرش‌بافان - است. نه آنکه دیگر شهرهای ایران، خالی از ریسندگی و بافندگی باشند، اما پارچه کاشان چیز دیگری است. یکه و یکتاست. اصلاً مگر می‌شود پارچه‌ای پیشینه‌ای 7‌هزارساله داشته باشد؟ آثار و ابزارش مانند دوک‌های ریسندگی و بافندگی را رومن گیرشمن، ایران‌شناس و باستان‌شناس فرانسوی در کاوش‌های تپه متمدن سیلک یافته و در جهان اشتهار ندارد.
شهری که جای‌جای‌اش - و حتی روستاهایش - پر است از کارگاه‌های پارچه‌بافی و چنان ید طولایی یافته بود که به گواه تاریخ‌نگاران، در اواسط دوران قاجار، ۴٢ نوع پارچه در آن‌ سامان پیدا می‌شد. اما واردات ناشی از استعمار و استثمار بیگانگان و بی‌کفایتی و بی‌درایتی حاکمان ایران، پارچه کاشان را به زمین زد. چنان‌که اوژن فلاندن، نقاش و شرق‌شناس فرانسوی در سال ١٨۴٠ نوشت: «شهر کاشان...چندین کارخانه پارچه‌بافی دارد که پارچه‌های ابریشمی گل‌دار اطلس و به‌ویژه زری‌هایی را که هم محکم و هم ظرافتی خاص دارند تولید می‌کنند. همچنین دارای کارخانه‌های مخمل و شال کشمیری است اما واردات انگلستان که از ۳۰ سال پیش در ایران رو به افزایش گذاشته، روز‌به‌روز از تعداد کارخانه‌های کاشان می‌کاهد... چرا ایرانی‌ها که پارچه، تنزیب‌ها و زری‌ها را به این ظرافت می‌بافند، از آنها دست کشیده، پارچه‌های انگلیسی را زیور خود می‌کنند!»
اما «حسن تفضلی»، پارچه‌بافی کاشان را متحول کرد؛ صنعتی کرد؛ مدرن کرد. کارگاهش را وقتی ٣٩ ساله بود، ٨٩ سال پیش، با سرمایه اولیه ۲۲۰ هزار تومان با مشارکت ۴ نفر ایجاد کرد و چنان پیش رفت که در چهلمین سال فعالیت، کارخانه ریسندگی و بافندگی کاشان، ٣٢٠٠ کارگر را نان می‌رساند. او همچنین در سال ١٣٣۴، کارخانه مخمل و ابریشم کاشان را با مشارکت خاندان لاجوردی راه انداخت که تا هنگام انقلاب، به فروش حیرت‌انگیز ۵٠٠میلیون تومانی دست یافت. ازاین‌رو اگر او را پدر نساجی ایران بنامند، ادعایی به گزاف نبوده است؛ او که همه‌چیز را در تولید داخلی و متکی به نیروی کار متخصص ایرانی می‌دید. هرچند از آن مجتمع عظیم و خیره‌کننده که تا چند دهه نان‌آور چندهزار خانواده کاشانی بود، امروز جز 2 دودکش و اتاقی نیمه‌ویران که می‌گویند اتاق کار «ارباب» یعنی خود تفضلی بوده، چیزی باقی نمانده است. اما کاشان ماند و ایستاد و اکنون جز کارخانه‌های پارچه‌بافی مدرنش، ۲۵ کارگاه نساجی سنتی در زیلوبافی، شعربافی، زری‌دوزی و مخمل‌دوزی دارد. شهری که در سال ۱۳۹۷ در شورای  ملی صنایع‌دستی، شهر ملی نساجی انتخاب شده بود، پس از 2 مرحله دیدار رئیس و اعضای شورای جهانی صنایع‌دستی از کاشان، گزارش پرونده ثبت آن به‌عنوان شهر جهانی نساجی برای متخصصان این حوزه در آمریکا، اروپا، آفریقا و آسیا ارسال شد و پس از طی این روند، تابستان امسال با نظر شورای جهانی صنایع‌دستی، سند کاشان برای شهر جهانی نساجی سنتی صادر شد و امروز (دوشنبه، ١۵ آبان) جشن رونمایی آن در این شهر برپا می‌شود.
شهری که بر پایه منابع مکتوب، در سده یازدهم قمری، ۸هزار کارگاه بافندگی و ۲۵۰ کارگاه ابریشم‌بافی فعال داشت، حالا بر قله نساجی جهان ایستاده است.
* مصراعی از قطعه‌ای سروده خاقانی شروانی




عکس ها: روزبه میدانی