سایه جنگ سرد بر رقابت‌های هسته‌ای

رضا عمویی- روزنامه‌نگار

در همین روزها که بسیاری با بهت و ناباوری یک‌ساله شدن جنگ در اوکراین را نظاره گر هستند، ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه 1200کیلومتر دورتر از جبهه نبرد، در سخنرانی خود در جلسه پارلمان در مسکو، تعلیق مشارکت روسیه در پیمان کنترل تسلیحات هسته‌ای موسوم به «استارت جدید»
(New Start) را اعلام کرد. پس از این موضع‌گیری پوتین، وزارت خارجه روسیه با انتشار بیانیه‌ای اعلام کرد که این کشور همچنان تا زمان انقضای پیمان استارت جدید محدودیت‌های درنظر گرفته شده در این معاهده را رعایت خواهد کرد، اما همین موضع‌گیری پوتین باعث شده تا بسیاری نسبت به آینده نظم امنیتی جهانی نگران باشند، چرا که روسیه و آمریکا
روی هم رفته صاحب 93درصد از کلاهک‌های هسته‌ای در جهان هستند و تضعیف پیمان‌های کنترل تسلیحات هسته‌ای به‌معنای امکان بازگشت و تشدید رقابت‌های جهانی در این حوزه خواهد بود. واشنگتن و مسکو طی چند دهه گذشته معاهدات و پیمان‌های گوناگونی در زمینه کنترل‌ تسلیحات هسته‌ای به امضا رسانده‌اند. پیمان استارت جدید آخرین معاهده 2طرف در زمینه تسلیحات هسته‌ای میان روسیه و آمریکا به‌عنوان 2‌کشور دارای بزرگ‌ترین زرادخانه‌های هسته‌ای جهان است. این پیمان توسط باراک اوباما، رئیس‌جمهوری وقت آمریکا و دمیتری مِدوِدِف، رئیس‌جمهوری وقت روسیه در 8آوریل سال 2010در پراگ، پایتخت جمهوری چک امضا شد. پیمان استارت جدید جایگزین پیمان‌های «استارت-1» و «سورت» است. پیمان استارت-1(START 1)یک پیمان کاهش تسلیحات استراتژیک است که در سال 1993توسط جورج بوش و میخائیل گورباچف امضا شد و پس از آن پیمان سورت (SORT) به‌عنوان پیمان کاهش تسلیحات تهاجمی در سال 2002به امضای طرفین رسید.
پیمان استارت جدید کلاهک‌های 2 کشور روسیه و آمریکا را به حداکثر 1550کلاهک آماده عملیات در هر دوطرف محدود می‌کند. این پیمان، کاهشی 30درصدی در مقایسه با پیمان قبلی در سال 2002را به همراه داشت. این پیمان همچنین علاوه‌ بر اینکه تعداد پرتابگرها (لانچرها) و بمب‌افکن‌های سنگین را به 800فروند محدود می‌کند، شامل مجموعه‌ای از بازرسی‌های متقابل از سایت‌های نظامی هم می‌شود. ولادیمیر پوتین، در ژانویه 2021پیش از پایان مدت این پیمان، آن را برای 5 سال یعنی تا سال 2026تمدید کرده بود. رویترز با استناد به گزارش فدراسیون دانشمندان آمریکایی گزارش می‌دهد که روسیه در مجموع دارای 5977کلاهک هسته‌ای است و در مقابل آمریکا دارای 5428کلاهک هسته‌ای است.

مشکلات انباشت شده
دیوید سنگر، روزنامه‌نگار باسابقه نیویورک تایمز در گزارشی درباره تعلیق تعهدات روسیه در پیمان استارت جدید می‌نویسد که از ماه‌ها قبل از موضع‌گیری پوتین، اجرای این پیمان با مشکلات زیادی مواجه بود. وزارت خارجه آمریکا‌ماه گذشته اعلام کرده بود که روس‌ها به تعهدات خود در این معاهده عمل نکرده‌اند پوتین نیز به صراحت گفته بود که آمریکایی‌ها بازرسی از سایت‌های هسته‌ای روسیه را که بخشی از تعهدات دوطرفه در پیمان استارت جدید است، فراموش کنند.
طی حداقل 3 سال گذشته، بازرسی‌های متقابل از تاسیسات هسته‌ای روسیه و آمریکا به‌دلیل همه‌گیری جهانی کرونا متوقف شده بود و در عمل پیمان استارت جدید اجرا نمی‌شد. پس از آن اما جنگ اوکراین دوطرف این معاهده را بیش از پیش از هم دور کرد. براساس گزارش نیویورک تایمز در حال حاضر در بحبوحه جنگ تلخ اوکراین تصور و احتمال اینکه دوطرف بتوانند درباره اختلاف‌نظرها درباره پیمان استارت جدید بر سر یک میز بنشینند، بسیار کم است.

تعلیق در زمان حساس
عقب‌نشینی روسیه از تعهدات خود در استارت جدید در همان زمانی صورت گرفته که چین تصریح کرده است مصمم به ساخت زرادخانه‌ای به اندازه واشنگتن و مسکو است. همچنین کره‌شمالی بیشترین حجم آزمایش‌های خود روی موشک‌های بالستیک قاره پیما را انجام می‌دهد. هفته گذشته پیونگ‌یانگ در جریان هفتادمین سالگرد تأسیس ارتش خود، موشک بالستیک بین‌قاره‌ای جدید با سوخت جامد را رونمایی کرد. براساس گزارش دیوید سنگر، همه این شرایط حکایت از آن دارد که شاید جهان در آستانه دوره جدید شکست سیاست‌های کنترل هسته‌ای است. این وضعیت جز به‌معنای احتمال حرکت به‌سوی ناامنی بیشتر هسته‌ای در نظام جهانی نیست. «جان ولفستال»، از اعضای کمپین «گلوبال زیرو» که در زمینه خلع سلاح هسته‌ای جهانی فعالیت می‌کند نیز معتقد است که تعلیق تعهدات روسیه در دوره بسیار بدی برای ثبات هسته‌ای در جهان رخ داده است. ولفستال معتقد است که بیانیه پوتین بیش از آنکه نظامی باشد دارای بار سیاسی است و باعث خواهد شد تا واشنگتن در واکنش به موضع جدید مسکو به سمت گسترش زرادخانه‌های هسته‌ای خود برای رقابت با روسیه حرکت کند.

بن بست در دورنمای نزدیک
اگر 2 کشور روسیه و آمریکا تا قبل از انقضای پیمان استارت جدید در سال 2026نتوانند به یک معاهده دیگر دست یابند، برای نخستین بار از سال 1972هیچ محدودیتی در مورد 2 زرادخانه بزرگ هسته‌ای جهان نخواهیم داشت. این وضعیت می‌تواند به‌معنای بازگشت به رقابت‌ دوران جنگ سرد برای تولید بمب‌های هسته‌ای بیشتر و پرقدرت‌تر باشد.
به‌دلایل متعدد چشم‌اندازی برای دستیابی به یک توافق جدید وجود ندارد. نیویورک تایمز در این ارتباط گزارش می‌دهد: اول اینکه عملا هیچ ارتباطی بین 2 کشور وجود ندارد؛ دوم، اعتمادی بین 2 کشور عملاً وجود ندارد. پوتین و بایدن بیش از یک سال است که مستقیماً با هم صحبت نکرده‌اند. مقامات کاخ سفید حتی گفته‌اند درصورت مذاکره برای یک معاهده جدید تسلیحاتی، تصور اینکه سنا آن را در شرایط فعلی تصویب کند، تقریبا غیرممکن است. سوم آنکه در شرایطی که چین به‌سرعت در حال گسترش زرادخانه هسته‌ای خود است، معاهده هسته‌ای دوطرفه میان مسکو و واشنگتن دیگر برای کنترل ثبات هسته‌ای جهانی معنایی ندارد. لذا هرگونه توافق هسته‌ای جدید نیازمند سازوکار جدیدی فراتر از روسیه و آمریکا خواهد بود.

تحلیل
چرخش جهان به دنیای جنگ سرد

مارک ترولیان، خبرنگار امنیتی رویترز: مرگ پیمان استارت جدید می‌تواند باعث ایجاد مسابقه تسلیحاتی غیرقابل پیش‌بینی در نظام بین‌الملل شود. تضعیف این پیمان می‌تواند محاسبات دقیقی را که زیربنای بازدارندگی هسته‌ای متقابل بین آمریکا و روسیه است، با فروپاشی روبه‌رو و قدرت‌های دیگر مانند چین، هند و پاکستان را نیز تشویق کند تا زرادخانه‌های هسته‌ای خود را گسترش دهند. بنابراین ما با یک بی‌ثباتی شدید در روابط جهانی روبه‌رو خواهیم شد که در آن همه طرف‌ها براساس بدترین سناریوی ممکن در مقابل هم عمل می‌کنند. این وضعیت درنهایت منجر به شرایط بسیار ناپایدارتری در جهان خواهد شد. درصورتی که پیمان استارت جدید از بین برود، یا دوطرف نتوانند آن را قبل از انقضای آن در فوریه 2026تمدید کنند، این وضعیت به هندی‌ها و پاکستانی‌ها و چینی‌ها علامت خواهد داد که باید بیشتر و بیشتر به فکر توسعه زرادخانه‌های هسته‌ای خود باشند و در شرایط جدید ما با تعداد بیشتری از بازیگران هسته‌ای در جهان روبه‌رو خواهیم شد.