گسترش 130 درصدی مناطق بیابانی

سیدمحمد فخار- روزنامه‌نگار

یک پنجم استان‌های کشور طی 20سال اخیر بیابانی شده‌اند و آخرین برآوردها نشان می‌دهد سال1384 تعداد استان‌های بیابانی کشور 14استان بود و اکنون تعداد استان‌های کشور که بیابانی شده‌اند به 21استان رسیده است. این یعنی شمار استان‌های بیابانی کشور با افزایش 33درصدی طی 2دهه روبه‌رو بوده که هشداری جدی برای مدیریت سرزمین در ایران است.
نخستین‌بار سال84 بود که در آغاز سند برنامه چشم‌انداز 20ساله کشور اعلام شد 14استان بیابانی در کشور داریم. در بند 19 این سند ذیل آمایش سرزمینی توجه به «حفاظت محیط‌زیست و احیای منابع طبیعی» مورد تأکید قرار گرفته است. مهم‌ترین بخش منابع طبیعی کشور جنگل‌ها، مراتع و حوضه‌های آبخیز و سفره‌های آب زیرزمینی هستند که باید از بیابانی‌شدن آنها جلوگیری شود. در ضمیمه این سند، تأکید شده بود که مناطق بحرانی برای ریزگردها 6میلیون هکتار برآورد شده اما هم‌اکنون در ماه‌های پایانی اجرای سند چشم‌انداز، وسعت این مناطق ۱۴میلیون هکتار شده است. این یعنی کانون‌های ریزگرد ایران طی 20سال اخیر 130درصد رشد داشته است. از نگاه دیگر در سال84، تنها 3درصد وسعت ایران به‌طور کامل بیابان بود اما این عدد هم‌اکنون به 8درصد رسیده است.

روند تغییرات در عرصه‌های منابع طبیعی
عباسعلی نوبخت، سرپرست سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور دیروز در روند تغییرات در عرصه‌های منابع طبیعی کشور اعلام کرد که این زوال سرعت بالایی دارد و نسبت به گسترش مناطق بیابانی و بحرانی برای ریزگردها هشدار داد.
به‌گفته او، تعداد استان‌های بیابانی ایران از ۱۴مورد در آغاز برنامه چشم‌انداز ۲۰ساله اکنون به حدود ۲۱استان افزایش یافته است. وی با اشاره به اینکه برنامه چشم‌انداز ۲۰ساله در سال۱۴۰۴ به پایان می‌رسد، گفت: فرصت زیادی برای ما باقی نمانده است و باید برای تحقق اهداف سازمانی و برنامه‌ها تلاش کنیم و عملکردها به‌گونه‌ای باشد که دلسوزان این کشور راضی باشند و مردم در آرامش زندگی کنند.
براساس نقشه‌ها و مدل‌سازی‌های بین‌المللی سازمان توسعه عمران ملل متحد (UNDP) ایران جزو کشورهایی است که به‌دلیل تغییرات اقلیمی و خشکسالی در سال۲۰۲۵ با بحران شدید آب مواجه می‌شود و در سال۲۰۴۰ به نهایت حد بحران شدید آب می‌رسد. سرپرست سازمان منابع طبیعی ایران در این‌باره گفت: ما متولی امنیت زیستی کشور هستیم و با همراهی، مشارکت و استفاده از تجربیات و دانش مراکز تحقیقاتی و دانشگاهی اثبات می‌کنیم که ایران در سال۲۰۴۰ دچار بحران شدید خشکسالی نخواهد شد. برای حفظ و صیانت از عرصه‌های منابع طبیعی باید عملکرد و تمهیدات‌مان را در زمینه آبخیزداری افزایش دهیم و از تمام ظرفیت‌های موجود کشور برای تقویت پوشش گیاهی جنگل‌ها و مراتع با کاربری خاص خودشان استفاده کنیم. نوبخت ذخایر طبیعی و پوشش گیاهی را زیربنای اقتصادی هر کشور خواند و تصریح کرد: براساس مطالعاتی که در زمینه پایداری منابع طبیعی توسط تشکل‌ها، نهاد توسعه عمران ملل متحد و مراکز تحقیقاتی انجام شده، ضروری است برای مدیریت خشکسالی برنامه‌ریزی شود.

ظرفیت زاگرس در امنیت زیستی
یکی از عرصه‌های گرانبها در حفظ منابع طبیعی ایران، ناحیه جنگلی زاگرسی است که در نواحی نیمه‌خشک ایران قرار دارد و جنگل‌های آن در 11استان از پیرانشهر در آذربایجان غربی تا فیروزآباد در فارس، پراکنده است. در عین حال براساس آخرین آمار سازمان منابع طبیعی کشور، 1.4میلیون هکتار از سطح جنگل‌های زاگرس تاکنون بر اثر بیماری زوال بلوط خشکیده، یا در معرض خشکیدگی شدید قرار دارد. پیش از این نیز طی دوره 20ساله اخیر، دست‌کم 2میلیون هکتار از سطح این جنگل‌ها کم شده است. هم‌اکنون از ۳۰میلیون هکتار عرصه‌های رشته کوه زاگرس، نزدیک به ۶میلیون هکتار آن جنگل است و همین جنگل‌ها تامین‌کننده ۴۰درصد آب کشور هستند. استان‌های پایین‌دست زاگرس برای کشاورزی موفق نیاز دارند پوشش گیاهی این منطقه به‌درستی حفظ شود. این در حالی است که از ۶میلیون هکتار جنگل زاگرسی نزدیک به 1.2میلیون هکتار آن به دلایل مختلف ازجمله تغییرات آب و هوایی و تغییراتی که انسان‌ها در زیرآشکوب این جنگل‌ها ایجاد کرده‌اند با مشکلاتی همچون خشکیدگی بلوط و هجوم آفات درگیر هستند. جنگل‌های زاگرس این توان را دارند که به‌طور میانگین 1000مترمکعب آب را در سال به‌تدریج جذب، تولید و آزاد کنند و این ظرفیت در پوشش گیاهی البرز به‌طور متوسط ۱۵۰۰مترمکعب آب در سال است.

شاخص‌های بیابانی شدن
یکی از مهم‌ترین مشخصات مناطق بیابانی کشور ما بارش کم‌ باران، کم بودن پوشش گیاهی و اختلاف زیاد دمای روزانه است. در واقع بیابان به جاهایی گفته می‌شود که با رطوبت کم هوا، موجودات زنده خاص این مناطق و اختلاف شدید دمای شب و روز مشخص می‌شوند. در واقع بیابان بخشی از مناطق خشک است که بارندگی سالانه کمتر از ۵۰میلی‌متر دارد و ممکن است چند سال در آن باران نبارد و با کم‌آبی و تبخیر شدید مواجه شود و پوشش گیاهی آن بسیار ضعیف است. این مناطق در ایران به علل تغییر اقلیم، مدیریت ناصحیح و دخالت‌های انسانی در حال رشد است.


استان‌های بیابانی ایران در سال84
سمنان/ یزد /سیستان و بلوچستان /خراسان جنوبی/کرمان/اصفهان/سمنان/قم/مرکزی/خوزستان/بوشهر/هرمزگان/خراسان رضوی

استان‌های بیابانی جدید ایران در سال1401
ایلام/تهران/البرز/چهارمحال و بختیاری/خراسان شمالی/زنجان/فارس