طالبان؛ ریسک‌ تازه تجارت با همسایه شرقی

طالبان به مرزهای ایران رسیده و بر گمرک‌های مرزی افغانستان مسلط شده تا زنگ خطر برای بازرگانان ایرانی به صدا درآید. به‌رغم تجارت پررونق میان 2همسایه در 4‌ماه نخست امسال، فعلا تا اطلاع ثانوی صادرات به همسایه شرقی متوقف خواهد ماند و یا کاهش چشمگیری خواهد داشت.  افغانستان برای ایران همانند عراق بسیار مهم است و هرگونه تنش و آتش‌افروزی گروه‌های جنگ‌طلب و تروریسم در این 2کشور منافع تجاری ایران را به خطر می‌اندازد. این روزها با اوج‌گیری تنش و درگیری در شهرهای مختلف افغانستان بین نیروهای طالبان و نیروهای مردمی و دولتی مخالف قدرت گرفتن دوباره طالبان باعث شده تا فعالیت اکثر گمرک‌های خروجی ایران در شرق برای تجارت با افغانستان یا تعطیل شود، یا به حالت تعلیق درآید.

توقف در گمرک‌های مرزی
در آخرین اتفاق اعلام شده تا زمان بازگشت ثبات و آرامش به این مناطق، صادرات کالا از گمرک مرزی میلک و گمشاد در سیستان و بلوچستان متوقف خواهد شد زیرا استقرار نیروهای شبه‌نظامی طالبان در استان‌ها و شهرهای همجوار با ایران، صادرکنندگان ایرانی را با نااطمینانی در ارسال کالا به این کشور مواجه کرده و باعث کاهش شدید تردد کامیون‌های ایرانی در مرز دوغارون شده است. براساس آخرین روایت‌ها، رفت‌وآمد کامیون‌های حامل کالاهای صادراتی از مرز دوغارون به روزی 3تا 4دستگاه رسیده که در عمل به‌معنای صفر شدن صادرات در نقطه صفر مرزی ایران و افغانستان است. پیش از رسیدن طالبان به این منطقه روزانه به‌طور متوسط 120دستگاه کامیون حمل بارهای صادراتی از مرز دوغارون وارد افغانستان می‌شد.
سخنگوی گمرک ایران می‌گوید: مرز ماهی‌رود و دوغارون باز و مرز میلک در سیستان و بلوچستان به‌صورت موقت بسته شده است. به‌گفته روح‌الله لطیفی، عصر روز پنجشنبه ۱۴مرداد۱۴۰۰ تحولات و درگیری‌های داخلی افغانستان به سمت مرز‌های کشورمان کشیده شد و به‌دلیل ناامنی‌هایی که در حاشیه مرز‌ها بوده است فعالیت مرز‌های ایران و افغانستان موقتا کنار گذاشته شده است. به‌گفته او، توقف فعالیت در مرز‌های ایران و افغانستان تا زمان بازگشت امنیت ادامه دارد و پس از برقراری امنیت، تجارت از مرز‌ها از سر گرفته می‌شود. سخنگوی گمرک ایران امیدوار است که شرایط در روزهای آینده عادی شود و آرامش به مرزهای تجارت ایران و افغانستان در میلک همانند دوغارون و ماهی‌رود بازگردد.

چرا صادرات به افغانستان مهم است؟
به گزارش همشهری، در شرایطی که ایران با تنگنای درآمدهای ارزی مواجه است، تجارت با همسایگان به استراتژی نخست تجاری و دیپلماسی کشور تبدیل شده، یکی از شرکای استراتژیک البته افغانستان است که همواره در طول 2دهه گذشته یکی از 5مقصد اصلی صادرات کالاهای ایرانی بوده است. تا جایی که براساس اعلام رسمی گمرک ایران، در 4‌ماه نخست امسال، یک میلیون و 800هزار تن کالا به ارزش 728میلیون دلار از ایران به افغانستان صادر شده است.
اما حالا تسلط طالبان برای مسیرهای تجارت ایران با افغانستان زنگ هشدار را به صدا درآورده است، چنان‌که دست‌کم در همین یک‌ماه اخیر، میزان مبادلات تجاری و ترددها در مرز میلک، واقع در استان سیستان و بلوچستان ایران با افغانستان به نصف کاهش یافته است. سخنگوی گمرک ایران با اشاره به میزان تردد کامیون‌ها از مرز میلک در روزهای عادی می‌گوید: قبل از متوقف شدن فعالیت، روزانه از این مرز 200کامیون ورودی و 200کامیون خروجی تردد داشتند که برخی از این کامیون‌ها ترانزیتی بودند که فعلا تردد آنها متوقف شده و تمام کامیون‌ها و راننده‌های ایرانی را از این مرز برگردانده‌ایم و هیچ راننده و کامیون ایرانی در آن‌سوی مرز باقی نماندند.

ضربه طالبان به صادرات ایران
حسین سلیمی، رئیس اتاق مشترک ایران و افغانستان در واکنش به ضربه طالبان به تجارت ایران با افغانستان می‌گوید: وقتی اغتشاش و درگیری یا جنگ در یک کشور برپا می‌شود، نخستین نقطه‌ای که آسیب خواهد دید تجارت آن کشور است. متأسفانه اوضاع آن‌قدر خراب است که فعلا نمی‌توان به راحتی پیش‌بینی کرد چه اتفاقاتی در انتظار است. هنوز برآورد دقیقی از میزان خسارات وارد شده به تجار ایرانی نداریم. باید ببینیم این وضع چه مدت طول خواهد کشید.
سلیمی در پاسخ به این پرسش که اگر طالبان در نهایت کنترل را در دست بگیرد و آرامش برقرار شود، باز هم روابط اقتصادی ایران و افغانستان به همین شکل ادامه خواهد یافت یا خیر؟ توضیح می‌دهد: در هر شرایطی نیازهای آن کشور منتفی نمی‌شود و هر گروهی در افغانستان قدرت را به‌دست بگیرد باز هم افغانستان نیاز به مواد غذایی و مصالح ساختمانی و... خواهد داشت. بهترین گزینه آنها هم ایران است. چه مواد غذایی و چه اقلامی مثل فرش ایرانی و... برای آنها هم مطلوب‌تر است و هم در دسترس‌تر. ولی این داد و ستدها در زمان آرامش برقرار خواهد بود.
او می‌افزاید: اینکه چه زمانی این ثبات بازگردد معلوم نیست. اما اینکه این آرامش توسط چه گروهی فراهم شود در برقراری روابط اقتصادی چندان تأثیر مهمی ندارد. سلیمی درباره تغییر حجم صادرات ایران به افغانستان با بالا گرفتن جنگ در این کشور می‌گوید: اگر وضع 2هفته اخیر، یک‌ماه دیگر ادامه پیدا کند ما امسال به ۵۰درصد صادرات حجم معمول پیش‌بینی شده خودمان به افغانستان هم نخواهیم رسید.
او با تأکید بر اینکه درگیری‌ها در افغانستان شدید است و هیچ چشم‌اندازی برای ایجاد ثبات و آرامش به این زودی‌ها وجود ندارد ادامه می‌دهد: با ادامه این وضع ما نمی‌توانیم به ۲میلیارد و ۷۰۰میلیون دلاری که امسال برای صادرات به افغانستان پیش‌بینی کرده بودیم برسیم. حداکثر ممکن است به نصف این پیش‌بینی برسیم. در 2هفته اخیر صادرات ما به افغانستان به ۱۵درصد میزان صادرات قبلی رسیده است. تقریبا از هر ۱۰۰کامیون که پیش از این روزانه به افغانستان می‌رفتند 2یا 3کامیون موفق می‌شوند به آنجا بروند.

بازار مطلوب اما در خطر جنگ
تجارت با افغانستان برای ایران یک انتخاب از بین گزینه‌های مختلف نیست که یک ضرورت به شمار می‌رود و آسیب دیدن روابط اقتصادی بین 2کشور هم به زیان تهران و هم کابل خواهد بود. اهمیت این روابط تجاری را هم سیدابراهیم رئیسی و هم محمد اشرف‌غنی، رئیسان جمهوری ایران و افغانستان به خوبی درک می‌کنند و از این منظر شاید یکی از اولویت‌های جدی وزیر خارجه ایران در دولت جدید، فرونشاندن آتش جنگ و درگیری درون مرزهای افغانستان و البته در مرز با ایران است. زیرا ادامه درگیری‌ها و حاکم شدن طالبان نه‌تنها ریسک تجارت با این کشور را افزایش می‌دهد بلکه می‌تواند موج تازه‌ای از مهاجران و آوارگان را به سمت شهرهای مرزی ایران روانه سازد. طبق آمارهای اتاق تهران، اقتصاد افغانستان در طول سال‌های گذشته تحت‌تأثیر جنگ‌های داخلی و مشکلات گسترده با محدودیت‌های جدی مواجه بوده اما همچنان این کشور به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین اهداف صادراتی ایران، می‌تواند در آینده نقشی کلیدی در واردات کالاهای ایرانی داشته باشد. به‌ویژه اینکه افغانستان در سال‌های گذشته توانسته رشد مثبت اقتصادی خود را حفظ کند و همچنین نرخ تورم کمتر از 5درصد در این کشور نشان‌دهنده ثبات نسبی در شرایط اقتصادی این همسایه شرقی کشور است. آمارها نشان می‌دهد ایران در فصل نخست سال۱۴۰۰ توانسته ۵۷۰میلیون دلار با وزن ۱۴۰۰تن به افغانستان صادر کند. این عدد در قیاس با مدت مشابه سال قبل، از نظر ارزش افزایشی حدودا ۷۵میلیون دلاری را نشان می‌دهد اما از نظر وزنی صادرات ایران حدودا ۷۲هزار تن کاهش یافته است. این گزارش می‌افزاید: در سال۲۰۱۹ میلادی، ایران سهم ۱۸درصدی از کل واردات افغانستان را به‌خود اختصاص داده و صدرنشین تامین‌کننده کالا در این کشور بوده است و در رده‌های بعدی چین، پاکستان، هند، روسیه و امارات متحده عربی قرار گرفته‌اند. در سال۲۰۲۰ اما سهم ایران به ۱۷درصد کاهش یافته و پاکستان پیشرفتی قابل توجه را به ثبت رسانده که می‌تواند برای صادرکنندگان ایرانی یک زنگ خطر مهم باشد.ایران همچنین در سال۲۰۱۹، از افغانستان ۱۵میلیون دلار کالا وارد کرده که دو درصد از کل صادرات این کشور به شمار می‌رود. در سال۲۰۲۰ اما میزان این واردات به 8میلیون دلار کاهش یافته و سهم ایران از کل صادرات افغانستان به یک درصد کاهش یافته و به این ترتیب تراز تجاری مثبت قابل توجهی را برای ایران به‌وجود آورده است.