سهم برنج کاری در بحران آب خوزستان

 زهرا رفیعی- خبرنگار

 کشت شلتوک برنج سال‌هاست در خوزستان انجام می‌شود و سود اقتصادی بالای آن، کشاورزان زیادی را به کشت این گیاه آب‌بر ترغیب کرده است. در سال‌های پرآب 97 و 98 که سیل بخش عمده‌ای از خوزستان را تخریب کرد، دولت برای جبران خسارات ناشی از سیل، به کشاورزان اجازه داد که به جای کشت فصلی، برنج بکارند. این تغییر رویه در سال‌های پرباران باعث شد تا کشاورزان تمایل بیشتری به کشت برنج داشته باشند. در نتیجه؛ طبق گفته مسئولان وزارت نیرو، حقابه تالاب هورالعظیم که در منتهی‌الیه کرخه قرار دارد، برای کشت برنج برداشت می‌شود. از سوی دیگر، کارشناسان معتقدند که بارگذاری بیش از اندازه بر رودخانه کرخه به‌خصوص در بالادست مانع از تحقق حقابه‌ها شده است.
آنچه راکه این روزها در خوزستان در حال وقوع است ناشی از طرح‌ها و سیاست‌های غیرکارشناسی است که بدون پیوست‌های زیست‌محیطی و اجتماعی از سال76 در حال اجراست. حقابه خوزستان از منابع آبی رودهای کارون، کرخه، دز، مارون و زهره به‌طور متوسط به میزان 32میلیارد مترمکعب تامین می‌شود. اما بیشترین مشکل در منابع آبی خوزستان در حوزه آبی کرخه منتهی به تالاب هورالعظیم خود را نشان می‌دهد.
نعیم حمیدی، فعال حوزه آب در خوزستان به همشهری می‌گوید: 37پروژه انتقال آب یا سدسازی در بالا دست سد سیمره بلای جان کرخه شده است. این پروژه‌ها بدون مجوز زیست‌محیطی در حال مطالعه، اجرا و بهره‌برداری هستند. در بالادست سد کرخه، سد سیمره با 3200میلیون مترمکعب آب احداث شده که هم‌اکنون مخزن آن 70درصد پر است. این درحالی است که سد کرخه فقط 30درصد آب دارد. قرار بود که سد سیمره برای تولید برق استفاده شود، ولی هم‌اکنون در پایاب این سد در استان‌های لرستان و ایلام برنج کاشته می‌شود. درحالی‌که زمین‌های خوزستان به‌دلیل جلگه‌ای بودن برای کشت شلتوک برنج مناسب‌تر از اراضی کوهستانی پلدختر و دهلران در ایلام و لرستان است. با این حال کشاورزان خوزستانی در سال‌هایی که دولت اعلام کرده بود؛ شلتوک نکارید، سطح زیرکشت را از 180هزار هکتار به 70هزار هکتار کاهش دادند.
نعیم حمیدی به جلسه ستاد مدیریت بحران در 20اردیبهشت امسال اشاره می‌کند که در آن نمایندگان وزارت نیرو، محیط‌زیست و کشاورزی حضور داشتند و تصمیم گرفتند در 4ماهه خرداد تا شهریور 650میلیون مترمکعب آب برای شرب، کشاورزی و محیط‌زیست از سد کرخه رها کنند.
وی افزود: از این مقدار قرار بود 250میلیون مترمکعب برای تالاب هورالعظیم استفاده شود. ولی این مصوبه اجرایی نشد به‌طوری که هم‌اکنون که نیمی از زمان مصوبه گذشته، فقط 50میلیون مترمکعب از حقابه تالاب تخصیص یافته است.مسئولان مدعی‌اند که یک میلیارد مترمکعب آب تا 25فروردین از پشت سد کرخه رهاسازی کرده‌اند ولی این آب به درد کشاورزان نمی‌خورد چون در فصل کشت رها نشده است.
برنج، محصول آب‌بری است که براساس بند «ک» تبصره 8قانون بودجه در سال۱۴۰۰ کشت این گیاه در مناطق مختلف کشور در چارچوب سیاست‌های کلی نظام و با هماهنگی ‌دستگاه‌های ملی به تشخیص کارگروه سازگاری با کم‌آبی استان تعیین می‌شود.
هیأت دولت در خرداد1399 با الحاق یک تبصره به تصویب نامه آبان1397، کشت شلتوک در استان خوزستان را منوط به‌وجود شرایط آب سطحی مناسب در هر سال با پیشنهاد سازمان آب و برق خوزستان و تصویب کارگروه سازگاری با کم‌آبی استان برای همان سال کرد. به‌گفته شاهپور رجایی، رئیس حوضه آبریز رودخانه کرخه و مرزی غرب به‌دلیل کاهش بارندگی‌ها و عدم‌تحقق آبگیری پیش‌بینی شده سدهای استان خوزستان، سازمان آب و برق در بهمن‌ماه1399 در مکاتبه با استاندار و رئیس کارگروه استانی سازگاری با کم‌آبی با تأکید بر وضع موجود خواستار تشکیل کارگروه و ممنوعیت کشت شلتوک و سایر کشت‌های تابستانه شد.
به‌گفته او، کارگروه سازگاری با کم‌آبی استان خوزستان در اردیبهشت‌ماه تشکیل جلسه داد و ضمن ممنوعیت کشت برنج، مقرر کرد که سازمان آب و برق و جهادکشاورزی اطلاع‌رسانی لازم را انجام دهند. اما با وجود اطلاع‌رسانی گسترده با مشاهده آماده‌سازی اراضی جهت کشت شلتوک هشدارها و گزارش‌های لازم به مسئولان استانی داده شد و خواستار برخورد همه دستگاه‌های اجرایی و مراجع ذیربط با برداشت‌کنندگان غیرمجاز آب شد که به‌دلیل ناکافی و بازدارنده نبودن اقدامات کشت گسترده شلتوک و برداشت غیرمجاز آب از اوایل تیرماه، مانع از ورود آب به انشعابات کرخه و قطع ورودی جریان پایه به تالاب شد.
رئیس حوضه آبریز رودخانه کرخه و مرزی غرب تأکید می‌کند: مردم از مصوبات دستگاه‌های مسئول تمکین نمی‌کنند و هم‌اکنون 90هزار هکتار شلتوک‌کاری در خوزستان و 19هزار هکتار در پای کرخه انجام داده‌اند. درحالی‌که کل کشت شلتوک در استان خوزستان پیش از سال‌های 98 و 99 حدود 45هزار هکتار بود. پیش‌تر شلتوک‌کاری در این منطقه متناسب با حقابه‌ها بود ولی تصمیمات نسنجیده باعث شد به‌دلیل شرایط اقتصادی، کشاورزان تمایل به کاشت برنج داشته باشند که آب را از مسیر رودخانه منتهی به تالاب هورالعظیم برداشت می‌کنند.
او در گفت‌وگو با همشهری می‌گوید: وابستگی تامین آب شرب تعدادی از روستاها به جریان پایه انشعابات کرخه در فاصله بالغ بر 300کیلومتری پایین دست سد کرخه، با قطع جریان ورودی، ساکنان این روستاها و احشام آنان با مشکل تامین آب مواجه شدند. تکمیل و بهره‌برداری کامل از طرح آبرسانی غدیر و اتصال کلیه شهرها و روستاهای هدف به آن و تدوین و رعایت الگوی کشت و ممنوعیت کشت محصولات پر آب بر خصوصا شلتوک منطبق بر مبانی قانونی و مقررات یادشده و وضع قوانین و مقررات بازدارنده، 2 راهکار اصلی مدیریت بحران آب در کل حوضه‌های کرخه و کارون است در غیراین صورت با توصیه و همدردی گرهی از مشکلات مردم گشوده نخواهد شد.
حجم مخزن سد کرخه در تراز نرمال 5273میلیون مترمکعب است. موجودی مخزن در انتهای شهریور99 که سال پرباران‌تری بود، 3055میلیون مترمکعب بود. در برنامه مدیریت منابع و مصارف سد، پیش‌بینی ورودی 4403میلیون مترمکعب طی ماه‌های مهر1399 تا پایان شهریور1400 صورت گرفته بود اما تا پایان تیرماه امسال تنها 2480میلیون مترمکعب تحقق یافت. به‌عبارتی ورودی سد کرخه 57درصد در سال آبی گذشته و 48درصد در دوره آماری میان‌مدت شد.
به‌گفته شاهپور رجایی، رئیس حوضه آبریز رودخانه کرخه و مرزی غرب، با توجه به کاهش بارش در این حوضه آبریز، مجموع مصارف پیش‌بینی شده تا پایان تیر‌ماه1400 اصلاح شد و به 2800میلیون مترمکعب کاهش یافت. حجم خروجی سد کرخه تا پایان تیر‌ماه 2920میلیون مترمکعب است و بالغ بر 2 میلیارد مترمکعب آن به بخش کشاورزی اختصاص یافته است.
او نیز با اشاره به تخلیه 635میلیون مترمکعب آب از خرداد تا شهریور پیش رو می‌گوید: از این مقدار 249میلیون مترمکعب آب برای محیط‌زیست و پایداری جریان آب، 201میلیون مترمکعب سهم کشاورزی، 165میلیون مترمکعب مختص به شرب و 20میلیون مترمکعب نیز سهم صنعت است. علاوه بر این برای بهبود کیفیت آب شرب شهرها و روستاهای برخوردار از طرح غدیر و برداشت مستقیم از رودخانه و جلوگیری از مشکلات کمی و کیفی آب شرب از اوایل تیرماه، میزان تخلیه آب از 60مترمکعب در ثانیه به 75مترمکعب در ثانیه (6.5میلیون مترمکعب در روز) افزایش یافته است. به بیان ساده‌تر؛ با افزایش برداشت آب شرب از سد کرخه، حجم کل تخلیه طی ماه‌های خرداد لغایت شهریور‌ماه سال‌جاری از 635میلیون مترمکعب مصوب به قریب 756میلیون مترمکعب افزایش می‌یافت. از سوی دیگر طبق برنامه‌ریزی و مصوبه کارگروه استانی سازگاری با کم آبی، به مقدار 750میلیون مترمکعب آب باید برای شهریور و سال آبی بعدی که براساس نظر سازمان هواشناسی کمتر از شرایط نرمال پیش‌بینی شده، ذخیره کنیم. حجم ذخیره پایان سال آبی برای تامین نیاز شرب و تخصیص زیست‌محیطی و کشت پاییزه سال آبی بعد لحاظ می‌شود.

مساحت شلتوک‌کاری در خوزستان
میانگین مساحت شلتوک کاری استان خوزستان طی 36سال 1362 لغایت 1397 معادل 45507هکتار است. کمترین سطح زیرکشت شلتوک با 14933هکتار مربوط به سال 1387 و بیشترین آن با 71791هکتار در سال1375 است. پس از سیلاب سهمگین زمستان1397 و بهار1398 در استان خوزستان و آبگیری کم‌سابقه سدهای استان و آبگرفتگی کشت‌های پاییزه و واردآمدن خسارت به زارعان، در سال‌های 1398 و 1399 به‌ترتیب 205 و 176هزار هکتار زیرکشت شلتوک برده شد و امسال نیز 90هزار هکتار زیرکشت شلتوک است. طبق اعلام سازمان آب و برق خوزستان، حجم آب مورد نیاز شلتوک کاری 30 تا 35هزار مترمکعب در هکتار است. کل حجم آب مورد نیاز شلتوک‌کاری در استان و حاشیه کرخه در سال آبی جاری به‌ترتیب 2.9میلیارد  مترمکعب و 620میلیون مترمکعب برآورد می‌شود. این حجم از آب مصرفی می‌توانست آب قریب به 250هزار هکتار محصول استراتژیک گندم را برای کشت پاییزه در خوزستان تامین کند.