شلخته‌نویسان در پیام‌رسان‌ها چه تأثیری بر ادبیات می‌گذارند؟
فاصله زیاد گفتار و نوشتار
زهرا دلپذیر، پژوهشگر زبان و ادبیات فارسی، خلاصه‌نویسی در فضای مجازی، خلاصه‌خوانی را تشدید کرده و موجب شده تا نسلی معتاد و مشتغل بر عبارات و بندهای کوتاه ظهور کنند
خدیجه نوروزی ـ روزنامه‌نگار
زبان فارسی از مؤلفه‌های اصلی هویت ملی ایرانیان است؛ بنابراین حفظ و پاسداشت این زبان از گزند ناهنجاری‌ها نقش بسیار مهمی در انسجام‌بخشی و تحکیم هویت فرهنگی ما و انتقال آن به نسل‌های بعدی دارد. در چند سال اخیر گسترش فناوری و دنیای دیجیتال، تأثیری ژرف بر همه ابعاد جامعه ازجمله اقتصاد، علم، فرهنگ، رسانه و... داشته. بدیهی است زبان فارسی نیز از گزند دنیای مجازی در امان نمانده و آنچه ما امروز در فضای مجازی می‌خوانیم و می‌شنویم با فارسی اصیل و سره تفاوت زیادی دارد. آمیختن شعر و نثر شاعرانه با زبان معیار علمی، یکسان نبودن سبک نوشتاری، آشفتگی رسم‌الخط و دخالت سلیقه‌های شخصی، وجود غلط‌های املایی بی‌شمار، مبهم بودن جملات به دلایلی چون معلوم نبودن جای ضمیر، حذف‌های نابجا، جملات مرکب و طولانی، بی‌توجهی به‌معنای دقیق کلمات، تأثیرپذیری بیش از حد از زبان محاوره و شکسته‌گویی و راه یافتن واژگان بیگانه مخفی، بخشی از آسیب‌های فضای مجازی به پیکره زبان فارسی هستند. اما باید دید ادامه این روند تا چه اندازه به ادبیات و زبان فارسی آسیب می‌زند. زهرا دلپذیر، پژوهشگر زبان و ادبیات فارسی پیامدهای شلخته‌نویسی در پیام‌رسان‌ها بر زبان فارسی را با همشهری در میان گذاشته است.
عوامل آسیب‌زا را بشناسیم
از جمله دلایل شلخته‌نویسی در فضای مجازی می‌توان به فراگیر شدن استفاده از فضای مجازی در بین اقشار گوناگون، سهل‌الوصول بودن، تنوع بالای این فضا و شتاب زیاد انتقال اطلاعات اشاره کرد؛ امروزه همه افراد به گوشی تلفن همراه و نرم‌افزارهای گوناگونی چون تلگرام، واتساپ، اینستاگرام و... دسترسی دارند. گسترش شبکه‌های اجتماعی امکان تعامل گسترده با افراد گوناگون را فراهم کرده و جذابیت‌های بسیاری دارد. کاربران این فضا به‌راحتی می‌توانند ظرف چند ثانیه حجم بالایی از مطالب را به مخاطبان خود منتقل کنند؛ در نوشتن این مطالب معمولا چه از نظر املایی و شیوه درست نگارش حروف و چه از نظر معنایی دقت نظر لازم وجود ندارد و قواعد این حوزه رعایت نمی‌شود.
در واقع فضای مجازی این امکان را برای کاربران فراهم می‌کند که هر چه به ذهن‌شان می‌آید بنویسند. نوشتن باید با اندیشه و تفکر همراه باشد، اما مطالب فضای مجازی معمولا بدون تعمق و اندیشه کافی نوشته می‌شوند و همین مسئله مشکل‌آفرین شده است. از سوی دیگر شکسته‌گویی که قبلا در گفت‌وگوهای محاوره‌ای دیده می‌شد، امروزه به فضای مجازی نیز سرایت کرده و شاهد انواع و اقسام تجربه‌های خودجوش برای ابداع خطی هستیم که احساسات افراد را منتقل کند. همانطور که می‌دانید در زبان فارسی فاصله بین صورت گفتاری و نوشتاری بسیار زیاد است. یعنی عملا مجبوریم به‌گونه‌ای حرف بزنیم و به‌گونه‌ای دیگر بنویسیم. این فاصله اگر مدیریت نشود به زبان آسیب می‌رساند. افزون بر این، بیشتر کاربران فضای مجازی، مطالعه اندکی دارند و با اصول نگارش و درست‌نویسی آشنا نیستند. امروزه سرانه مطالعه کتاب پایین‌تر از گذشته است و یکی از مهم‌ترین دلایل آن گسترش فضای مجازی است؛ زیرا افراد به جای مراجعه به منابع معتبر و مطالعه کتاب و رسانه‌های نوشتاری مثل روزنامه و مجله، اطلاعات مورد نیاز خود را از فضای مجازی تامین می‌کنند. بیشتر کاربران فضای مجازی حوصله درست‌نویسی و درست‌خوانی مطالبی که در این فضا منتشر می‌شود را ندارند. زیرا به کوتاه و خلاصه خواندن عادت کرده‌اند.
سیل اطلاعات در این فضا که مفید هم نیست و نیز وقت کم، خلاصه‌خوانی را تشدید کرده و مفصل‌خوانی تبدیل به خلاصه‌خوانی شده است. خلاصه‌نویسی از یک‌سو جملات را کوتاه و ناقص می‌کند و از سوی دیگر سبب استفاده از افعال نامناسب در جمله‌ها می‌شود. فضای مجازی بیشتر برای پرسش‌های کوتاه مناسب است تا پاسخ‌های طولانی؛ این ویژگی‌ها سبب شده نسلی معتاد و مشتغل بر عبارات و بندهای کوتاه ظهور کنند و نوع دیگری از گفتن و نوشتن رواج یابد. رسم‌الخط فارسی نیز از گزند این آسیب‌ها در امان نمانده و واژه‌هایی اشتباه در میان مردم رایج شده است. نوشتن «سپاسگذارم» به جای «سپاسگزارم»، «عاقا» به جای «آقا»، «تعقیر» به جای «تغییر» و «توجیح» به جای «توجیه»، ازجمله رسم‌الخط‌های اشتباه است که در فضای مجازی رواج یافته و حتی کاربرد آنها برای کاربران عادی شده است.
البته ساختار جمله در فضای مجازی همیشه خلاصه و کوتاه نیست. گاهی در شبکه‌های اجتماعی به‌ویژه در گروه‌ها و کانال‌های تلگرامی با جمله‌های طولانی و پیچیده و مبهم مواجهیم که به ساختار زبان آسیب می‌زند.
نکته دیگر که نباید آن را نادیده گرفت، ورود واژه‌های مخفی ساخت جوانان به فضای مجازی است؛ از آنجا که طیف گسترده‌ای از کاربران شبکه‌های مجازی نوجوانان و جوانان هستند و در بین این گروه سنی واژه‌ها و اصطلاحات مخفی زیادی رواج دارد، این اصطلاحات به‌تدریج در فضای مجازی نیز رواج یافته. از سوی دیگر میل به جلب توجه و تمایل به متفاوت بودن این گروه سنی با دیگران، سبب شوخی کردن آنها با واژه‌ها می‌شود. در نتیجه افعال و واژه‌های جدیدی مانند «بزنگ»، «بحرف» و... در میان مخاطبان فضای مجازی بسیار افزایش پیدا کرده است. پذیرفتن این اشتباهات به عمد یا سهو، آگاهانه یا ناآگاهانه تا حدی اجتناب‌ناپذیر است و شاید بر دانش زبانی افراد بالغ که بعد از یادگیری کامل زبان فارسی با شبکه‌های مجازی آشنا شده‌اند، تأثیر منفی نداشته باشد، اما در نهایت جایگاه شلخته‌نویسی در نوشتار فارسی را به مرور محکم می‌کند و می‌تواند به‌عنوان زنگ خطری برای تحریف زبان فارسی باشد.
یادآوری این نکته بایسته است که شلخته‌نویسی مختص فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی نیست و گاهی در رسانه‌هایی مثل نشریات مکتوب و آنلاین نیز غلط‌نویسی رواج دارد.
راهکارهای رفع شلخته‌نویسی
پیش از بیان راهکارها باید بر این نکته تأکید کرد که شلخته‌نویسی در فضای مجازی مختص زبان فارسی نیست و همه کشورهای جهان با آن دست به گریبانند، اما در کشورهای پیشرفته این معضل به‌خوبی مدیریت می‌شود. برای نمونه پیوستی به فرهنگ لانگمن به نام «زبان مجازی» افزوده شده که شامل واژه‌های مصطلح در محیط وب است. پس در مرتبه نخست باید این واقعیت را بشناسیم، بپذیریم و بدانیم که شلخته‌نویسی در عصر ارتباطات، با توجه به گسترش فناوری‌های نوین، امری طبیعی است و باید ضمن پرهیز از تعصب بی‌جا، تمهیداتی برای مبارزه با این پدیده بیندیشیم؛ زیرا اگر برای رفع آسیب‌های همراه با این تحول تلاش نکنیم، ممکن است در نهایت، امکان تفاهم نوشتاری در زبان فارسی را از دست بدهیم و انسجام و استحکام نوشتاری و گفتاری این زبان کهن خدشه‌دار شود.
فرهنگسازی از اقدامات اساسی برای جلوگیری از گسست فرهنگ زبانی است. ما برای رفع این چالش نوین نیازمند آموزش صحیح و اصولی هستیم. باید به افراد جامعه به‌ویژه جوانان که بیشترین کاربران فضای مجازی را تشکیل می‌دهند اصول درست‌نویسی آموخته و ضرورت استفاده از واژه‌ها و رسم‌الخط صحیح تفهیم شود. متأسفانه در زمینه آسیب‌های زبانی فضای مجازی، رصد علمی دقیقی انجام نشده است و باید نهادهای متولی مانند فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی، رسانه‌های جمعی مانند صدا و سیما و مطبوعات، آموزش و پرورش و... برای آگاه‌سازی جامعه در این‌باره گام بردارند و معیار و اسلوب درست زبان را به مردم آموزش دهند. تهیه و نصب نرم‌افزارهای خطایاب زبان فارسی روی گوشی‌های تلفن همراه و رایانه‌‌های شخصی می‌تواند راه‌حل مناسبی برای تقویت دامنه واژگانی و اصلاح خطاهای کاربران و فضاهای مجازی باشد.
گفتنی است اخیرا تدوین برنامه زبان و خط ملی در فضای مجازی، بازنگری در رسم‌الخط و استانداردسازی در فضای وب در دستور کار فرهنگستان زبان و ادب فارسی قرار گرفته و امیدواریم با اجرایی شدن آن شاهد تغییرات مثبتی در این عرصه باشیم.
