مازندران
پایان دادن به خون‌بازی گاوها در مازندران
برگزاری جشنواره‌ای برای انتخاب برترین گاوهای بومی، به دور از به مصاف بردن آنها، می‌تواند فرصتی جدید برای گردشگری و دامداری ایجاد کند
اشکان جهان‌آرای| ساری-خبرنگار:
ورزاجنگی، جونکاسَره یا گوسَره نام‌هایی هستند که برای یک نبرد دیرینه بین دو گاو نر در مازندران انتخاب شده‌اند. البته نبردی بین گاوهای نر که برای این کار پرورش داده می‌شوند و در روزی مشخص، این گاوهای نر پرورش داده شده را به مصاف هم می‌برند. اگرچه این رسم از سوی بسیاری از شمالی‌ها مذموم بوده و به‌ویژه با مخالفت گروه‌های حامی حیوانات همراه است، اما با این وجود هنوز در مازندران و به‌ویژه مناطق غربی استان به شکل پررنگی دنبال می‌شود. البته باید توجه داشت که این رسم در شمال کشور سابقه طولانی دارد تا جایی «ژان شاردن» بازرگان و توریست فرانسوی دوره صفوی در سفرنامه‌اش به انجام این رسم در ایران اشاره کرده است.
ورزاجنگ در پژوهش‌ها
پژوهشگر برجسته فرهنگ عامه مازندران و ایران نیز در پژوهش‌های گسترده‌ای که داشت به این رسم اشاره کرده است. «جهانگیر نصری اشرفی» در کتاب «وازیگاه» که به معرفی کامل آیین‌ها، بازی‌ها، نمایش‌ها و سرگرمی‌های مردم ایران اختصاص دارد، توضیحاتی درباره ورزاجنگ آورده است.
وی در صفحه 3783 این مجموعه پژوهشی، به نگهداری و پرورش ویژه گاوهای مربوط به حضور در ورزاجنگ یا جونکاسَره توسط دامداران اشاره کرده است.
در بخشی از این کتاب آمده است: «برای انتخاب گاوهای نری که در آینده به میدان مبارزه خواهند رفت، از چندین سال قبل اقداماتی ویژه صورت می‌گیرد، به این ترتیب که بین گوساله‌های جوان و نر دو ساله آنهایی که قوی‌تر و جنگجوتر از بقیه هستند، جدا شده و با تغذیه‌ای ویژه-که شامل روزانه سه کیلو جو در صبح و شام و افزون بر آن علوفه و برگ‌های نورس درختان در تابستان و کاه و سبوس و برنج در زمستان است-تقویت می‌شوند و در 6 تا 8 سالگی آماده مبارزه در میدان ورزاجنگ خواهند شد.»
نصری اشرفی در این پژوهش به جزئیات برگزاری مراسم ورزاجنگ از قبیل مقدمات پیش از برگزاری، انتخاب گاوها، جوایز و حاشیه‌ها و مدیریت مسابقات در روز نبرد هم اشاره کرده است.
این پژوهشگر عامه در این رابطه به همشهری می‌گوید: این فرایند بیشتر در غرب مازندران و گیلان اتفاق می‌افتاد، اما در مناطق دیگر مانند مناطق شرقی مازندران نیز انجام می‌شد. به گفته سرپرست دانشنامه مازندران، جزییات برگزاری این مراسم تقریبا در همه مناطق شمال یکسان است و فقط نام‌ها تفاوت‌هایی دارند.
تماشای جونکاسَره
برای کسب اطلاعات در مورد ورزاجنگ یا جونکاسَره، تنها راه ممکن جست‌وجو در پژوهش‌ها نیست. هنوز در مناطق مختلفی از استان این رسم برگزار می‌شود. در بسیاری از مناطق غربی مازندران و حتی مناطقی از شرق و مرکز استان میتوان شاهد این رسم خشن و دردناک برای حیوانات بود. «مصطفی کاظمی» یکی از عکاسان خبری مازندران است که در سال‌های 1392 و 1393 از این مراسم در روستای «اسبخنی» سوادکوه عکاسی کرده است و از نزدیک در جریان رسوم و حواشی‌های این مراسم قرار گرفته است.
وی به همشهری می‌گوید: هر سال در دهه نخست مرداد، دامداران منطقه این مراسم را برگزار می‌کنند. شب پیش از مسابقه دامداران و اهالی گردهم می‌آیند و علاوه بر دورهم‌نشینی و کری‌خوانی، در مورد مسابقه پیش‌بینی‌های خود را عنوان می‌کنند.به گفته کاظمی، گاوها به صورت حذفی با هم مسابقه می‌دهند و پیش‌بینی‌ها و شرط‌بندی‌ها روی مسابقات از مرحله مقدماتی تا فینال در هر مرحله حساسیت بیشتری پیدا می‌کند.
وی استقبال برخی از اهالی روستا و حتی حضور برخی افراد از شهرها و روستاهای اطراف برای تماشای این رقابت را نیز از نکات قابل توجه عنوان می‌کند و می‌افزاید: یکی از بخش‌های عجیب این رویداد برای من این بود که مردم در اطراف محل برگزاری جونکاسَره بدون هیچ حفاظی حضور داشتند.
گاهی گاوها به سمت تماشاگران می‌رفتند و همه فرار می‌کردند. به این ترتیب هیجان برگزاری مسابقه بیشتر می‌شد.
نقش گاوها در جذب گردشگر
هرچند که این رسم همچنان در مناطقی از شمال ایران برگزار می‌شود، اما تردیدی نیست که اجرای آن ظلم به حیوانات است و از نگاه بسیاری از افراد خوشایند نیست. حامیان حقوق حیوانات و حتی بسیاری از افرادی که در صنعت گردشگری صاحب‌نظر هستند می‌گویند دوران انجام این رسوم به سر رسیده و نباید با این قبیل کارها به حیوانات آسیب زد.
تجربه موفق برخی کشورها در برگزاری جشنواره‌های مربوط به حیوان‌ها و انتخاب حیوانات برتر مانند جشنواره انتخاب زیباترین گاو شیرده در آلمان، جشنواره زیباترین اسب در ایران و چندین کشور دیگر و جشنواره‌های مشابه نشان می‌دهد که از این ظرفیت‌های دامی موجود در مازندران میتوان به شکل مناسبی بهره‌برداری کرد.
یکی از کارشناسان و پژوهشگران برجسته حوزه گردشگری مازندران نیز این موضوع را تایید می‌کند.
دکتر «علی ماهفروزی» با تأکید بر اینکه میتوان از این فرصت در استان به عنوان ظرفیت گردشگری بهره برد، به همشهری می‌گوید: در گردشگری می‌گوییم که هر پدیده بیرونی می‌تواند موضوع فعالیت گردشگری باشد، بنابراین از این دیدگاه هم میتوان بهره مناسبی برای جذب گردشگر گرفت، اما باید روی این سوژه کار کرد تا مشخص شود که چگونه میتوان از این ظرفیت استفاده مناسبی کرد.
وی می‌افزاید: توجه به این قبیل برنامه‌ها می‌تواند در راستای اهداف حامیان حقوق حیوانات نیز باشد و به مرور در جامعه فرهنگ‌سازی کند. به این شکل هم گاوهای بومی منطقه بیشتر معرفی و شناخته می‌شوند و هم میتوان رویدادی خاص را برای مازندران یا شمال کشور مطرح کرد.
ظرفیت دام‌های بومی
مسابقه یا جشنواره زیباترین گاوهای شیرده آلمان که به عنوان نمونه‌ای از این جشنواره‌ها مطرح شد، ویژه نژاد هولشتاین است که سال‌هاست در ایران و به‌ویژه مازندران وجود دارد و به گونه‌ای بومی تبدیل شده است، اما رویدادی مشابه همان اتفاق می‌تواند برای گاوهای بومی مازندران بیفتد. یکی از اساتید دانشگاه در رشته دامپزشکی معتقد است که میتوان روی نژادهای بومی شمال کشور برای جذاب‌تر شدن کار کرد.
دکتر «بهزاد رحمانی پرچیکلایی» با بیان اینکه گاوهای نژاد بومی مازندران هنوز هم در استان وجود دارند و نگهداری می‌شوند، به همشهری می‌گوید: گاوهای نر خوب و تنومندی در مازندران می‌بینیم که نژادشان بومی است و برای ورزاجنگ استفاده می‌شوند. این دام‌ها که بدون اصلاح نژاد چنین ظاهر و قدرتی دارند را میتوان بیشتر مورد مطالعه قرار داد. البته این مطالعات هزینه و زمان بسیار زیادی می‌طلبد و ممکن است تا چند دهه هم طول بکشد که به نتیجه برسد، اما به هر حال این ظرفیت در دام‌های بومی منطقه وجود دارد.
جشنواره‌ای برای گاوها
شاید اصلاح نژاد گاوهای اصیل و بومی شمال ایران سال‌ها طول بکشد، اما برنامه‌ریزی برای برگزاری جشنواره بهترین گاوها در شاخص‌های مختلف کار چندان دشواری نیست؛ جشنواره‌ای که معیار انتخاب برترین و قوی‌ترین گاو در آن، به جای جنگ بین حیوان‌ها و آسیب دیدنشان، زیبایی، کارآمدی، شیردهی، قدرت، جثه و حتی معیارهایی مانند رنگ و شکل شاخ و بانگ گاو باشد.
همه این‌ها معیارهایی هستند که مازندرانی‌ها در سراسر استان و البته دامداران بومی دو استان همسایه، آنها را مد نظر قرار داده‌اند و برای هر کدامشان ده‌ها عنوان و اصطلاح و نام دارند؛ معیارهایی که در ارزش‌گذاری یک دام بین دامداران نقش تعیین‌کننده‌ای دارند و طبیعتا می‌توانند به عنوان جاذبه‌های فرهنگی یک شغل بومی پیشینه‌دار در دل فرهنگ و سبک زندگی مردم، ثبت، احیا و معرفی شوند.
