مادران از دست رفته

نسیم بنایی_خبر‌نگار

خدیجه زنی ۳۳ ساله است که تا به حال ۵ بار سزارین کرده. بار پنجم بود که رحمش جمع نشد و خونریزی به پایان نرسید و تنها یک راه ماند؛ برداشتن رحم. مریم زنی ۳۱‌ساله است که برای دومین‌بار برای وضع‌حمل به بیمارستان مراجعه کرده، عمل سزارین انجام می‌شود و به‌دلیل قطع نشدن خونریزی، رحمش را برمی‌دارند. شریفه زنی ۳۴ساله است که تا‌کنون ۳بار زایمان کرده و از این 3بار، 2مرتبه سزارین شده ‌است و بار آخر به‌دلیل اینکه خونریزی‌اش قطع نمی‌شد، رحمش را از بدنش بیرون آوردند. طاهره زنی ۴۰ساله است که تا‌کنون ۵بار زایمان کرده و از این بین 3بار سزارین شده و بار پنجم، رحم جمع نمی‌شود و به ناچار رحم را از بدنش خارج می‌کنند. البته بخت همچنان با این زنان یار بوده. زری فقط ۳۸سال داشت و برای بار پنجم زایمان می‌کرد که در عمل سزارین به‌دلیل شدت خونریزی و بروز مشکلات، جانش را از دست داد و 5فرزندش را تنها گذاشت. اینها گزارش‌هایی است که از وضعیت سزارین در برخی روستاهای جنوب کشور به‌دست همشهری رسیده. این گزارش‌ها نشان می‌دهد عمل سزارین در میان افرادی که نرخ باروری‌شان بالاست به‌شدت مد شده، ولی منجر به افزایش بروز مشکل برای زنان و بیرون آوردن رحمشان شده و در بسیاری از موارد، این زنان، نه‌تنها رحم، بلکه جان خود را نیز از دست می‌دهند.
سال‌ها پیش سازمان بهداشت جهانی در گزارشی اعلام کرد نرخ ایده‌آل برای سزارین، ۱۰ تا ۱۵درصد است. به این ترتیب از سال ۱۹۸۵ تا‌کنون، این نرخ به‌عنوان نرخ ایده‌آل درنظر گرفته شده ‌است. در این گزارش نوشته شده: «سزارین می‌تواند جان مادر و نوزاد را نجات دهد؛ مشروط به اینکه توجیهات و دلایل پزشکی داشته‌ باشد.» این یعنی سزارین قرار است نرخ مرگ‌ومیر و آسیب در میان مادران و نوزادان را کاهش دهد، اما ظاهرا در واقعیت، اتفاق دیگری در ایران در جریان است.
سازمان بهداشت جهانی در گزارش خود درباره سزارین، تصریح کرده که وقتی نرخ عمل سزارین از ۱۰درصد بالاتر می‌رود، الزاما نرخ مرگ‌ومیر را کاهش نمی‌دهد. به این ترتیب، سزارین برای آن درصدی که به لحاظ پزشکی تجویز شده، می‌تواند مؤثر باشد، اما برای آن دسته که بدون نیازهای ضروری دست به این کار می‌زنند، می‌تواند نتیجه‌ای معکوس داشته باشد و این همان اتفاقی است که در ایران رخ داده و منجر به افزایش تلفات و بروز مشکلات در جامعه زنان شده‌است.

اپیدمی سزارین
«مردم فکر می‌کنند همین که می‌گویند سزارین، می‌روند اتاق عمل، بیهوش می‌شوند، بدون درد بچه را از بدن بیرون می‌آورند و بعد همه‌چیز تمام می‌شود.» این را زهرا ثنایی، کارشناس مامایی به خبرنگار همشهری می‌گوید. او از آمار بالای سزارین در ایران و عواقب آن حرف می‌زند.
بررسی‌ها از نشریه پزشکی ایرانیان مربوط به سال گذشته، نشان می‌دهد عمل سزارین در ایران بسیار شایع و بالاترین آمار آن هم مربوط به تهران است. در پایتخت از کل زایمان‌های صورت‌گرفته حدود ۶۲.۱درصد تا ۷۲.۱درصد به‌صورت سزارین انجام می‌شود. اما اپیدمی سزارین در روستاها و شهرهای کوچک به بحرانی بزرگ تبدیل شده؛ درحالی‌که نرخ باروری در این شهرها از تهران بیشتر است، نرخ بالای سزارین، مشکلاتی را به بار می‌آورد.
گزارش‌ها از منابعی که خواستند نامشان فاش نشود، نشان می‌دهد بسیاری از زنان در سنین پایین، پس از 2 تا 5بار زایمان به‌صورت سزارین، ناچار به بیرون آوردن رحم خود می‌شوند. کارشناس مامایی دلیل علمی این ماجرا را اینگونه توضیح می‌دهد: «یک کش را فرض کنید که دائما کشیده می‌شود و از جایی به بعد، خاصیت کشسانی خود را از دست می‌دهد. رحم هم به همین شکل است، پس از چندبار سزارین، دچار مشکل شده و دیگر جمع نمی‌شود که در نتیجه برای جلوگیری از خونریزی، باید آن را بیرون بیاورند.» 
این مسئله عواقب زیادی را به‌دنبال دارد. عواقب اجتماعی آن در روستاها و شهرهای کوچک قابل مشاهده است. زنانی کم‌سن‌وسال بین ۳۰ تا ۴۰ ساله وجود دارند که شوهرشان به این دلیل که آنها دیگر امکان باروری ندارند، دوباره ازدواج کرده‌اند.
البته برداشتن رحم، فقط منجر به بحران‌های خانوادگی نمی‌شود. گزارش‌های پزشکی از بحران‌هایی مانند افسردگی و اضطراب، پوکی استخوان، بیماری‌های قلبی، کاهش توانایی جنسی و مرگ زودرس در خانم‌هایی خبر می‌دهد که رحم خود را به‌ناچار برداشته‌اند، اما نکته اینجاست که بسیاری از پزشکان به‌رغم آگاهی از این مسائل، باز هم به درخواست مادران برای سزارین به‌سادگی پاسخ مثبت می‌دهند. ثنایی می‌گوید: «برخی از آنها خیلی راحت رحم مادر را برمی‌دارند و می‌گویند ۵ بچه دارد، رحم برای چه می‌خواهد؟ درحالی‌که عواقب نداشتن رحم برای زنی ۳۰ساله بسیار زیاد است.» همین جریان، باعث شده موج «برداشتن رحم» در تعدادی از شهرهای ایران به راه بیفتد؛ درحالی‌که این موضوع عواقب خیلی زیادی دارد.

زنانی که به استقبال مرگ می‌روند 
عمل سزارین در حالی در ایران به‌عنوان یک عمل عادی انجام می‌شود که در دنیای پزشکی، چنین تلقی ساده‌ای از آن وجود ندارد. ثنایی در این‌باره می‌گوید: «سزارین در میان تمامی عمل‌های جراحی، بزرگ‌ترین عمل است. بسیار خطرناک و پرریسک است؛ چراکه عروق بزرگ در همان محلی هستند که برش سزارین صورت می‌گیرد؛ مثلا سرخرگ آئورت یا سرخرگ ریوی. این یعنی یک خطای کوچک مساوی است با جان مادر، اما متأسفانه سزارین نقل زبان مردم شده است.» مشکل عمده‌ای که در عمل سزارین پیش می‌آید، قطع نشدن خونریزی است. این متخصص مامایی در این زمینه می‌گوید: «در یک عمل سزارین، در حالت خوب، دست‌کم یک لیتر خون از بدن مادر می‌رود؛ درحالی‌که در یک زایمان طبیعی معمولا حدود ۲۰۰ تا ۳۰۰ سی‌سی خون از بدن مادر می‌رود.»  به این ترتیب، خونریزی در حالت عادی هم در سزارین، چند برابر می‌شود. این یکی از دلایلی است که نرخ مرگ‌ومیر در عمل سزارین را برای مادران نسبت به زایمان طبیعی بین ۷ تا ۹ برابر افزایش می‌دهد. اما درحالی‌که نرخ مرگ‌ومیر با سزارین چندین برابر زایمان طبیعی است، باز هم نبود زیرساخت‌های فرهنگی باعث شده مردم در کشورهای در حال توسعه‌ای مثل ایران، تمایل زیادی به آن نشان دهند. تابوانگاری صحبت کردن درباره زایمان هم به مانعی برای آگاهی‌رسانی به مردم تبدیل شده‌است. نمونه‌اش زمانی‌که همین کارشناس مامایی نزد  امام جمعه شهری در جنوب کشور رفته و از او درخواست کرده در خطبه نمازجمعه خود، در این زمینه آگاهی‌رسانی کند و با این واکنش مواجه شده که «حرف زدن درباره زایمان به‌خصوص در برابر مردان، زشت است.» اما ثنایی معتقد است: مردم از طریق هر رسانه‌ای که پرمخاطب است، باید نسبت به این مسئله آگاه شوند.

تولدهای لاکچری
مسئله نداشتن آگاهی تا جایی پیش می‌رود که مردم برای ثبت تاریخ تولدهای رُند، به عمل‌های سزارین خطرناک روی می‌آورند. ایرج حریرچی، معاون کل وزارت بهداشت در آماری اعلام کرده بود ۵۰.۲درصد از زایمان‌های کشور به‌صورت سزارین صورت می‌گیرد، اما این نرخ در تاریخ ۷/۷/۹۷ که یک تاریخ رند بوده به ۶۸درصد رسیده و در سال ۹۸ هم در تاریخ ۸/۸/۹۸ تعداد سزارین‌ها در همه بیمارستان‌های خصوصی افزایش یافته‌است. در برخی از بیمارستان‌ها، نرخ سزارین در این تاریخ‌های خاص، بیش از ۳برابر می‌شود. حالا در تاریخ ۹/۹/۹۹ باید در انتظار سونامی سزارین بود. ثنایی از تجربه‌ای در این زمینه می‌گوید: «سزارین باید در پایان هفته ۳۹ بارداری صورت بگیرد، اما در تولدهای لاکچری، از ۳۵ هفته سزارین داریم؛ صرفا برای اینکه در همین تاریخ به دنیا بیایند. البته از مادر و خانواده رضایت می‌گیرند که هر اتفاقی رخ بدهد با خودتان است، اما به هر حال نوزاد نارس به دنیا می‌آید و ممکن است زنده نماند.»
از سال ۹۳ با طرح تحول سلامت، زایمان طبیعی در بیمارستان‌های دولتی به‌صورت رایگان صورت می‌گیرد، اما سزارین با هزینه همراه است و در این بیمارستان‌ها، عموما سزارین به درخواست مادر انجام نمی‌شود. در نتیجه مادرانی که به‌دنبال سزارین بدون تجویز پزشک هستند باید به بیمارستان‌های خصوصی مراجعه کنند؛ جایی که بدون اطلاع‌رسانی و با آغوش باز پذیرفته می‌شوند. این روزها تلاش‌های زیادی برای بهبود وضعیت زایمان طبیعی صورت گرفته تا مادران را به این شیوه ترغیب کنند. روش‌های کاهش درد مثل زایمان در آب و حضور مامای همراه باعث شده شرایط نسبت به دوران گذشته‌ای که مادرها و مادربزرگ‌ها تعریف می‌کردند، فرق کند، اما استقبال از روش‌های جدید و دل کندن از عمل سزارین، نیاز به زیرساخت‌های فرهنگی دارد؛ اقدامی که از همین حالا با صحبت کردن از زایمان طبیعی و تابوشکنی، باید در دستور کار قرار بگیرد.