دماوند مقصر نیست، زمین هم

نگار حسینخانی_روزنامه نگار

بوی مرموز دو سالی است که گاه‌ و بی‌گاه از مناطق مختلف تهران به مشام می‌رسد؛ بویی شبیه گوگرد. ادعاهایی درباره اینکه بوی بد متصاعد شده در تهران، ناشی از انتشار گازهای گوگرد و فعالیت‌های آتشفشانی است، نیز به گوش می‌رسد. در نزدیکی‌های قله دماوند همواره گازهای گوگرد درون حفره‌هایی از زمین متصاعد می‌شوند. با این حال زمین‌شناسان معتقدند این بوی تهران، ناشی از گوگرد و فعالیت‌های آتشفشانی نیست. به همین‌خاطر این موضوع را با زمین‌شناسان، در تخصص‌های مختلف در میان گذاشته‌ایم.

بوی بد ربطی به زلزله دارد؟
تنش‌های زیرزمین و متصاعد شدن گازهای گوگردی از درون آن اما مسئله‌ای بود که بارها مورد بررسی قرار گرفت. علی بیت‌اللهی- متخصص ژئوفیزیک- این مسئله را مطرح می‌کند که با توجه به داده‌های تاریخی، 5 زمین لرزه تاریخی در ایران و... نشان از آن دارد که ساکنان مناطق زلزله‌زده پیش از زلزله، بوی بدی به مشام‌شان رسیده است. همچنین جابه‌جایی افقی و عمودی لایه‌های زیر زمین تهران به میزان ۵ تا ۱۲ میلی‌متر است. ۵۰ روز قبل از زلزله ۳/‌۷ ریشتری سرپل ذهاب در کرمانشاه، بوی نامطبوع در بخش‌هایی از این شهر توسط ساکنان استشمام شده که البته منشأ آن مشخص نشده است. او می‌گوید:«بررسی داده‌های ایستگاه‌های GPS شهر تهران در بازه زمانی یک هفته قبل و بعد از روز ۱۲ دی‌ماه ۱۳۹۷ وجود حداقل ۵ و ۱۲میلی‌متر کاهش ارتفاع را نشان داده است. این مقادیر بسیار چشمگیر و از دیدگاه جابه‌جایی زمین حائز اهمیت است. در ادامه بررسی‌ها و با وسیع کردن بازه زمانی رکورد داده‌های GPS مشخص شد که چنین تغییراتی در طول رکوردهای ماهانه و سالانه وجود دارد و مختص این روز خاص نیست. برای اطلاع دقیق از منشأ بو و تعیین تکلیف متهم اصلی باید تعدادی «سنسور بو» در سطح شهر تهران نصب و آب‌های زیرزمینی به شکل برخط پایش شود.»

بو از فعالیت دماوند نیست و ربطی به زلزله ندارد
اما این امر چقدر می‌تواند صحت داشته باشد؟ آیا این بو همان است که پیش از زلزله مردم استشمام می‌کنند؟ مهدی زارع- عضو هیأت علمی پژوهشگاه بین‌المللی مهندسی زلزله و زلزله‌شناسی- با اشاره به انتشار بوی نامطبوع، می‌گوید که انتشار این بوی نامطبوع به‌نظر بیشتر ناشی از زباله است و بویی که در هوای تهران منتشر شده، ربطی به فعال شدن آتشفشان ندارد. زارع می‌گوید: «این گزاره، زمانی صحت دارد که نشانه‌ها و شواهدی برای اثبات وجود داشته باشد. مثلا در ژاپن با توجه به اینکه کوه آتشفشانی فعالی دارد و فوران می‌کند، پیش از فوران و بروز زلزله‌های آن بوی گوگرد و... به مشام مردم می‌رسد. این نمی‌تواند درباره تهران صادق باشد. اگر این بو مربوط به بایجان در جاده هراز و نزدیک دماوند بود، می‌توانستیم لرزه‌های زمین را بررسی کنیم و تغییرات را در نقشه‌برداری نشانه بدانیم. چون چشمه‌های هراز گوگردی هستند و در اطراف آن نیز گوگرد موجود است. اما اینکه در تهران، کهریزک و آرادکوه بوی گوگرد آمده باشد باید منشأ آن را بررسی کرد. بعد از بررسی می‌توان نتیجه گرفت که احتمال گسلش وجود دارد یا خیر.» زارع معتقد است بررسی زلزله‌های قبل نسبتی با شواهد ندارد. مثلا درباره زلزله سرپل ذهاب گفته می‌شود که مردم بوی بدی را استشمام کرده بودند. اما بد نیست دقت کنیم که مردم اوایل مهرماه بوی بد احساس می‌کنند و 21آبان زلزله می‌آید. مورد دیگر آن است که مردم کرمانشاه این بو را احساس می‌کنند و در سرپل‌ذهاب که 140کیلومتر با کرمانشاه فاصله دارد در عمق 20کیلومتری زمین زلزله می‌آید. به‌نظر مهدی زارع این بو سال گذشته با وارونگی هوا در دی‌ماه اتفاق افتاد و حالا زودتر و در آذرماه به سراغ تهرانی‌ها آمده است. شواهد عینی به ما نشان می‌دهد که بوی بد ربطی به وقوع زلزله ندارد زیرا دماوند فاصله زیادی با آرادکوه و... دارد.

احتمال انتشار بو از لایه‌های زمین
احسان معظمی گودرزی، زمین‌شناس و معدن‌کار می‌گوید: «سنگ‌های منطقه دماوند آهکی نیستند که بخواهد چنین بویی تولید کند.» اما از مهم‌ترین اطلاعات پخش بوی نامطبوع در تهران، اطلاعات مربوط به سرعت و جهت وزش باد است. براساس داده‌های هواشناسی در سال گذشته گسترش گاز آتشفشان دماوند به‌سمت تهران در تراز ارتفاعی پایین حداقل منتفی است و بوی بد تهران ناشی از احتمال متصاعد شدن گازهای آتشفشانی دماوند نمی‌تواند باشد. پرویز امانی، رسوب‌شناس،  می‌گوید: «با توجه به ضخامت آبرفتی چنین امکانی در تهران وجود ندارد. واحدهای سنگی زیر زمین و ضخامت آبرفتی آن امکان انتشار بو را می‌گیرد. خصوصا در پایین شهر تهران لایه‌های زمین رُسی است و هر چه رسوبات ریزتر باشد، احتمال انتشار گاز از آن غیرممکن‌تر است.»  بنا به صحبت‌های این زمین‌شناسان که هر یک در حوزه‌ای تخصص دارند، این بوی مشکوک تهران را که گاه خود را به بوی گوگرد نزدیک کرده است، از فعالیت‌های طبیعی زمین و کوه‌ها نمی‌دانند و معتقدند باید منشأ بو را با دستگاه‌های مجهز بررسی کرده و به شکل علمی به آن پرداخت. آنچه همه این زمین‌شناسان درباره آن اتفاق نظر دارند این است که بوی مشکوک تهران از کوه‌های البرز، فعالیت‌های آن و ناشی از عوامل طبیعی مانند حرکت لایه‌های زمین و زلزله نیست.‌