زهرا رستگار مقدم_روزنامه نگار
می‌گویند بلندترین شب سال است. به‌خاطر همان یک دقیقه است که خود را متفاوت کرده و گوی سبقت را از شب‌های دیگر ستانده است. همان یک دقیقه اعجاب‌انگیز که ما را کنار هم می‌نشاند و به سفره همیشه باز پدران و پدربزرگان دعوت می‌کند تا یک شب را خوش‌تر از باقی شب‌ها بگذرانیم. هرچند آنچه ما در این شب به‌جا می‌آوریم همه آن چیزی نیست که یلدا برایمان تدارک دیده است. در نقطه نقطه این شهر رسم‌های عجیبی برگزار می‌شود. کمی درباره این تفاوت‌ها از قومی به قومی دیگر نوشته‌ایم.
آذربایجان
رسم: خوانچه‌ای تزئین شده به خانه تازه‌عروس یا نامزد خانواده می‌فرستند. مردم هندوانه‌ها را تزئین می‌کنند و شال‌های قرمز اطرافش می‌گذارند. جوراب‌بازی در شهرهای آذربایجان مرسوم است؛ بازی‌ای شبیه به گل یا پوچ که تیم مقابل باید جای سکه را در جوراب حریف تشخیص دهد. معما و مسابقه خواندن دوبیتی آذری هم در شهرهای این استان مرسوم است.
خوراکی: در شهر خوی به مهمانان پشمک هدیه می‌دهند چون شبیه برف است.
گیلان
رسم: مردم شمال ماهی بزرگی تزئین می‌کنند و برای شب یلدا به خانه عروس می‌برند.
خوراکی: آنها معتقدند هرکس در شب چله هندوانه بخورد، تابستان تشنه نمی‌شود و زمستان سرما نمی‌خورد. باید شب چله، 40نوع خوراکی خورد: کدو پخته، حلوا، فندق، پسته، نقل، برنج برشته، خورش تره، نخود برشته، شیرینی، هندوانه، پرتقال، لیمو، گلابی محلی، انار، خربزه و... .
مازندران
رسم: برای همدلی به خانه کسانی که به‌تازگی عزیزی را از دست داده‌اند، می‌روند و التیامش می‌دهند. در این شب بره سفیدی را به خانه می‌آورند برای برکت. مازنی‌ها در این شب بازی بخصوصی دارند؛ یک نفر روی زمین دراز می‌کشد و لیوانی روی پیشانی او می‌گذارند، داخل لیوان آب می‌ریزند. فرد باید طوری بلند شود که آب از لیوان به زمین نریزد. فرد بازنده جریمه می‌شود. در شرق بابل هم رج‌خوانی می‌کنند. افراد به‌ترتیبی که نشسته‌اند باید نوبت به نوبت سرود و آواز بخوانند.
ایلام
رسم: برای کمک به فقرا جوان‌ها با چوبه‌دستی به در خانه همسایه‌ها می‌روند و از همسایه‌ها برای فقرا تنقلات می‌گیرند که به این رسم «شلی ملی» می‌گویند.
همدان
رسم: همدانی‌ها فال سوزن می‌گیرند؛ دور تا دور اتاق می‌نشینند و پیرزنی شعر می‌خواند. دختربچه‌ای پس از اینکه شعرخواندن پیرزن تمام شد پارچه نبریده و آب‌ندیده‌ای را سوزن می‌زند و مهمان‌ها به‌ترتیبی که نشسته‌اند، شعرهای پیرزن را فال خود می‌دانند. همدانی‌ها فنجان بازی می‌کنند؛ آنها گلی را زیر فنجان مخفی می‌کنند.
خراسان
رسم: در خراسان، شاهنامه‌خوانی مرسوم است. اما در کاشمر خراسان رسم کله فریادی اجرا می‌شود؛ کسی نی می‌زند و دیگری درباره زمستان می‌خواند.
خوراک: خراسانی‌ها از ریشه گیاه چوبک مایعی درست می‌کنند که کف می‌کند و آن را که با شیره انگور و گردو تزئین می‌کنند و برای مهمان‌ها می‌آورند. جوان‌ترها کف این مایع را به سر و صورت همدیگر می‌مالند.
سمنان
رسم: در کالپوش شاهرود دو رکعت نماز شکر به جا می‌آورند. دامغانی‌ها این شب را شب خداوند یا «شب‌الله» می‌نامند و شاهرودی‌ها 90بیت ملاقات خضر و امام علی(ع) را می‌خوانند.
کردستان
رسم: تا بانگ خروس داستان حسین کرد می‌گویند و هرکس حین داستان حرف بزند، جریمه می‌شود. همچنین در کردستان چوبی 30سانتی‌متری را دو نفر که نشسته‌اند و پاهایشان را به هم چسبانده‌اند به سمت خود می‌کشند، برنده کسی است که دیگری را با فشاری که وارد می‌کند از زمین بلند کند. به این بازی گورناکشی می‌گویند.
خوراکی: هر خانواده‌ای که استطاعت مالی خوبی دارد برای خانواده‌های فقیر در همسایگی خود شام می‌برد و برای زنان باردار خربزه ترش (کالک ترش) و تنقلات شب یلدا می‌برند.
شیراز
رسم: سفره می‌اندازند و در آن میوه و هندوانه می‌چینند. برای سردمزاج‌ها خرما و رنگینک می‌گذارند و حافظ می‌خوانند.
خوراکی: شیرازی‌ها انارپلو می‌خورند.
اصفهان
رسم: در شهر خور اصفهان، ختم انعام می‌گیرند و به تلاوت‌کنندگان هدیه می‌دهند. در گلپایگان شاهنامه‌خوانی را با نام حضرت علی(ع) شروع می‌کنند.
قزوین
رسم: داستان ننه سرما می‌گویند. اگر ننه سرما گریه کند باران می‌بارد، اگر پنبه لحاف‌ها را بیرون بریزد، برف می‌بارد و اگر گردنبند مرواریدش پاره شود، تگرگ می‌بارد. در رودبار الموت قزوین هم پولک ماهی را در ظرفی می‌ریزند، اگر تعداد پولک‌های ماهی زوج بود سالی پر از بارندگی و برکت در انتظار است و در طول سال می‌گویند جفت آوردیم.
مرکزی
رسم: در شهر خمین کسی که صدای خوبی دارد نام خوراکی‌های شب یلدا را می‌گوید و بقیه هم در جواب «باز شب یلدا اومد» را تکرار می‌کنند.
خوراکی: مردم در این استان گوسفندی را قربانی می‌کنند و با دل و جگر آن جزلاق (جغول بغول) می‌پزند.
اردبیل
رسم: چله بزرگ را قسم می‌دهند زیاد سخت نگیرد.
خوراکی: آنها گندم برشته (قورقا)، هندوانه، مغز گردو، نخودچی و کشمش می‌خورند. اردبیلی‌ها با حبوبات کوبیده قووت درست می‌کنند، از آن می‌خورند و می‌خوابند و برای تعبیر خواب پیش بزرگ‌ترها می‌روند.
لرستان
رسم: در خرم‌آباد شنه‌برگی بازی می‌کنند. شانه‌ای را وسط می‌گذارند، دو نفر با یک فاصله مشخص از شانه را می‌نشینند. باید با یک دست شانه به سمت خود بکشند. جریمه بازنده خریدن شب‌چره (خوراکی‌های شب یلدا) است. در لرستان جوانان بالای پشت‌بام می‌روند و شعر می‌خوانند و از همسایه‌ها می‌خواهند درون شالی که همراهشان است، خوراکی بریزند.
تهران
رسم: در تهران قدیم به قهوه‌خانه می‌رفتند و نقالی گوش می‌کردند. آنها با میوه‌هایی مثل هندوانه فال می‌گرفتند. مثلا گردو را می‌شکستند، اگر پوک بود، آینده بدی را نشان می‌داد.
کرمان
رسم: تا صبح منتظر می‌مانند تا قارون در لباس هیزم‌شکن برسد و برایشان هیزمی بیاورد که تبدیل به طلا شود و برای خانواده، ثروت و برکت آورد.
یلدا در شهر
شاعران بسیاری بلندی گیسوی یار را به شب یلدا مانند کرده‌اند و عده‌ای دوران فراق و دوری از معشوق را طولانی چون شب یلدا دانسته‌اند؛ مثلا در این بیت «روز رویش چون بر انداخت نقاب از سر زلف / گویی از روز قیامت شب یلدا برخاست».
مراسم شب یلدا در نقاط مختلف ایران چگونه برگزار می‌شود؟
دوبیتی‌های آذربایجان «شلی ملی» ایلام و داستان‌های دیگر
در همینه زمینه :
