هفت‌خوان تفکیک راست از دروغ

مائده امینی 

تیترها هم پولسازند هم خانمان‌سوز. همیشه هم همین بوده. مادامی که قبل از باورکردن یک خبر، منبع را چک نکنیم، همین‌ آش و همین کاسه است؛ چه حالا که شبکه‌های اجتماعی روزانه صدها خبر گوناگون را آپلود می‌کنند، چه آن روزها که تنها منابع خبری مردم، دکه‌های مطبوعاتی سراسر شهر بود. پیش‌تر، مجلات و روزنامه‌های سینمایی از همین راه درآمدزایی می‌کردند؛ «پگاه آهنگرانی در زندان زنان»، «نیمه پنهان نیکی کریمی پیدا شد» و تیترهای مشابه در دهه 70 یا حتی 80 به‌وفور دیده می‌شد. تیترهای مطبوعات رسمی آن سال‌ها شاید دروغ نمی‌گفتند اما برای فروش نسخه‌های خود روی مرز دروغ و حقیقت بازی می‌کردند و این تبدیل به شگرد آنها شده بود.

امروز ماجرا کمی فرق کرده، بیش از 700هزار کانال فارسی‌زبان فقط در پیام‌رسانی مانند تلگرام وجود دارد و آخرین آمارهای جهانی می‌گویند بیش از 30میلیون ایرانی در شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌های خارجی مانند تلگرام، توئیتر و فیسبوک عضو هستند. هرروز تعداد زیادی اخبار راست و دروغ به ما حمله می‌کنند و دیگر مانند گذشته ماجرا فقط به یک شیطنت تیتری خلاصه نمی‌شود.

در این توفان خبری تشخیص راست و دروغ خبرها‌از هم، کار سختی است. خبرهای جعلی و پرسر و صدا گاهی به‌سرعت برق و باد در شبکه‌های اجتماعی دست به ‌دست می‌شوند و میل مردم به باورکردن آنها بیشتر است. اما چطور بفهمیم یک خبر تلگرامی معتبر است یا نه؟ 

منبع خبر را چک کنید 

امکان ندارد یک خبر جعلی منبع معتبری داشته باشد. همیشه قبل از اشاعه یک خبر پرحاشیه منبع را بررسی کنید. آیا خبری که شما را تحت‌تأثیر قرار داده توسط یک رسانه معتبر و رسمی کشور تولید شده است؟ اینکه فلان کانال خبری زیر خبر خود بدون استفاده از لینک صرفا به آوردن نامی از نام منبع خود اکتفا کند، کافی نیست. رسانه‌ای که از آن به‌عنوان منبع نام برده شده را بررسی کنید و خبر مورد نظر را در آن پیدا کنید.

البته این تنها راه بررسی کردن منبع یک خبر نیست. گاهی برخی از منتشر‌کنندگان خبرهای جعلی برای منبع خبر خود از سایت‌های انگلیسی زبان عجیب اسم می‌برند؛سایت‌هایی که اساسا رسالت خبررسانی ندارند و نمی‌توانند منبعی برای یک خبر باشند.

راه دیگر انتشار خبر دروغین اتکا به سایت‌های معلوم‌الحال‌ است. این منابع خبری اصولاً به‌جای اینکه به تولید بپردازند، نظر شخصی خود را درباره موضوعی منتشر می‌کنند. مثلاً FOXNEWS یکی از خبرگزاری‌های غیرقابل اعتماد است. جبهه این سایت اینترنتی مشخص است و بیش از حد به مفسر خبری تبدیل شده تا ارائه‌دهنده خبر. مثال دیگر، Daily Mail سایت یک روزنامه بریتانیایی است که یکی از پربازدیدترین سایت‌های خبری جهان است. جالب است که بدانید تحریریه سایت خبری و روزنامه کاملاً متفاوتند و بیشتر بریتانیایی‌ها این موضوع را می‌دانند. این سایت خبری معمولاً اخبار و شایعه را با هم مخلوط می‌کند و آنقدرها هم که ما فکر می‌کنیم قابل اعتماد نیست.

راه برای تولید خبر جعلی با ظاهری معتبر بسیار است. این روزها تا دلتان بخواهد سایت‌های اینترنتی و کانال‌های اینترنتی وجود دارد که یا نامی نزدیک به رسانه‌های معتبر دارند یا لگویی همرنگ و مشابه لگوی آنها. برای تفکیک این منابع از منابع رسمی مشابه‌ آنها کافی است یک سرچ ساده کنید.

به یک منبع اکتفا نکنید 

همه تکنیک‌های تشخیص خبر راست از دروغ به‌نوعی در منبع خلاصه می‌شود. اگر منبع به‌خوبی بررسی شود کار تمام است. گام بعدی چک کردن سایر منابع است. اگر به هر نحوی یک خبر عجیب و پر سر و صدا منبع معتبری داشت، بهتر است سایر منابع را هم چک کنید. امروزه این کار ساده‌تر شده. کافی است عنوان خبر را در گوگل سرچ کنید. البته فراموش نکنید که منابع دیگری که پیدا می‌کنید کپی همان خبر اصلی نباشند. نکته دیگر این است که همیشه این روش جواب نمی‌دهد؛ چرا که گاهی یک خبر، اختصاصی یک رسانه است. مانند خبر وام‌های میلیاردی سلبریتی‌ها از مؤسسه ورشکسته ثامن‌الحجج که با واکنش‌های بسیاری مواجه شد و اختصاصی روزنامه شرق بود.

همه خبر را بخوانید 

امان از ولع دیده شدن؛ ولع دیده‌شدن در آدم‌ها، سایت‌ها، روزنامه‌ها و همه و همه باعث می‌شود که خیلی وقت‌ها تیتر خبرهای معمولی و تکراری، خواندنی، تازه و پرحاشیه باشند. همیشه خبری که به دست‌تان می‌رسد را کامل بخوانید و به تیتر اکتفا نکنید.

بارها شده که رسانه‌هایی برای بازدید بیشتر تیتری را انتخاب کرده‌اند که در بدنه خبر اثری از آن دیده نمی‌شود یا در آن شیطنت خاص و حرفه‌ای وجود دارد.

از طرفی بسیار دیده شده که بخشی از حرف‌های یک کارشناس یا مسئول، مغرضانه بریده شده و طوری منتشر شده که از حقیقت آن فاصله گرفته است. همیشه فیلم‌ها را کامل ببینید و خبرها را از صفر تا صد بخوانید.

باورکردن خبر بی‌نام و نشان باید سخت‌تر باشد 

اگرچه خیلی وقت‌ها خبرنگاران یا روزنامه‌نگاران تمایلی ندارند که نام خود را زیر خبر تولیدی خود درج کنند اما خبرهایی که نام نویسنده پای آن درج شده از اعتبار بیشتری برخوردارند. واقعیت این است که وقتی روزنامه‌نگار یا خبرنگاری نام خود را پای خبر می‌نویسد یعنی از صحت و سقم ادعای خود اطمینان پیدا کرده و برای پاسخگویی‌های احتمالی آماده است.

بررسی تاریخ انتشار خبر

گاهی روح جامعه آماده پذیرش برخی خبرهاست. شایعه پراکن‌ها هم این شرایط را خوب می‌شناسند و براساس آن دست به‌کار می‌شوند. یعنی شاید اصل خبر خیلی هم دروغ نباشد اما تاریخ آن مربوط به دوره انتشار آن نیست و بخشی از حقیقت سانسور شده است. خبر سوزاندن 72‌کبوتر به‌همراه خیمه‌ها از آن خبرها بود. اتفاق دلخراشی که بعد از انتشار خبر مشخص شد که هم تعمدی نبوده و هم مربوط به 4سال پیش است.

عکس‌ها و فیلم‌ها را با دقت ببینید 

گاهی تصاویر یا فیلم‌های دلخراشی به‌عنوان سندی برای خبر یک درگیری یا تصادف یا مشابه آن منتشر می‌شود. همیشه این مدیاها را به دقت ببینید. آیا خودروها ایرانی هستند؟ افرادی که در مرکز یا حاشیه‌های عکس قرار گرفته‌اند، چطور؟ آیا در گوشه‌های عکس‌ها یا فیلم‌ها، لوگوی یک رسانه داخلی هک شده است؟

اگر هم حال و حوصله داشته باشید کافی است عکس را در سرویس عکس گوگل سرچ کنید تا متوجه شوید نخستین‌بار در کجا و به چه عنوانی منتشر شده است.

* بسیار دیده شده که بخشی از حرف‌های یک کارشناس یا مسئول، مغرضانه بریده شده و طوری منتشر شده که از حقیقت آن فاصله گرفته است. همیشه فیلم‌ها را کامل ببینید و خبرها را از صفر تا صد بخوانید