اجرای طرح «ضوابط‌نما» در گفت و گو با مدیرکل معماری شهرداری تهران
محله‌های تهران رنگی می‌شود
مهدی اسماعیل پور| خبرنگار:
مناطق
دیوارهای آجری و سیمانی، بناهای بی‌نظم و ناهمگون و نماهای اغلب فرسوده و از ریخت افتاده، ویژگی برخی از ساختمان‌های محله‌های تهران است. اگر از ارتفاعات اطراف شهر، تهران را ببینید، با تصویر و منظره‌ای بی‌رنگ و لعاب مواجه می‌شوید که چشمنواز نیست و به پایتخت، آن‌هم با این سابقه درخشان در معماری، شهر خاکستری می‌گویند. حال و احوال این روزهای محله‌های تهران بزرگ با آنچه از بناهای پایتخت‌های دیگر و کلانشهر‌های بزرگ جهان سراغ داریم کاملاً متفاوت است. تهران در بحث رنگ و نما حتی با گذشته خودش هم قابل مقایسه نیست؛ به بناهای عهد قجر و خانه‌های سالخورده در محله‌های قدیمی دقت کنید. کاشیکاری و شیشه‌های رنگی، مجسمه و گچبری‌های منحصربه‌فرد، باغچه‌های سر سبز، حوض‌های آبی و چوبکاری‌های هنرمندانه از ویژگی‌های بارز معماری محله‌های قدیمی تهران بود که جای آنها در بناهای جدید خالی است. در گذشته معماری و ساختمان‌ها بخشی از هویت و شناسنامه محله‌ها بود و باور‌ها و سلیقه و فرهنگ غالب مردم و ساکنانش را منعکس می‌کرد. سید حمید موسوی، مدیرکل معماری و ساختمان معاونت شهرسازی و معماری شهرداری تهران در گفت‌وگو با همشهری محله از آغاز یک طرح آزمایشی در 3 منطقه شمالی، جنوبی و شرقی پایتخت برای بازگرداندن هویت و زیبایی به محله‌ها خبر می‌دهد.
رنگ در فرهنگ غنی ایرانی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. این موضوع به وضوح در بناهای به جا مانده از دوره‌های تاریخی مختلف به‌ویژه قاجار در محله‌های قدیمی و همچنین مراسم و آیین‌های سنتی و ملی نظیر سفره هفت‌سین به وضوح دیده می‌شود، اما چرا در چند دهه اخیر بحث رنگ و نما در توسعه شهر و انبوه ساخت‌وسازها در محله‌ها نادیده گرفته شده است؟
بررسی میراث پیشینیان نشان می‌دهد ایرانیان در طول تاریخ همواره در خلق آثار هنری از جمله معماری، کیفیت و سطح والایی داشته‌اند و مقوله رنگ نیز به‌عنوان یکی از مهم‌ترین ابعاد زیبایی‌شناختی همواره از جایگاه خاصی برخوردار بوده است. گواه این ادعا آجرهای لعابدار رنگی در مجموعه چغازنبیل، نقوش برجسته رنگی تخت‌جمشید، آجرهای نقش‌برجسته مجموعه باستانی شوش و موزاییک‌‌های رنگی منقوش دوره ساسانی است در واقع به کارگیری عنصر رنگ در معماری، در دوره‌های مختلف تاریخی، به تکامل می‌رسد تا اینکه در دوره صفویان شاهد اوج عظمت و شکوه آن هستیم. در معماری محله‌های تهران قدیم که به دوره قاجار برمی‌گردد، با وجود اینکه معماری به سمت الگوگیری از معماری مدرن غربی سوق پیدا می‌کند، ولی باز هم شاهد تنوع رنگ و آثار و بناهای به جا مانده از آن دوران هستیم، به گونه‌ای که می‌توان گفت کالبد محله‌های شهر در آن دوره، فضای دلپذیری را برای زندگی در اختیار شهروندان قرار می‌داد. اما در دهه‌های اخیر بی‌توجهی به اصول معماری و شهرسازی در خلق ساختمان‌ها فضای محله‌های شهر را به ملغمه‌ای از ساختمان‌های ناهمگون و دارای سبک‌های مختلف تبدیل کرده است. این مسئله تا جایی ریشه دوانده که ما امروز شاهد یک نوع آلودگی بصری در سیمای محله‌های شهر تهران هستیم که از عوارض آن می‌توان به آسیب‌ها و عارضه‌های روانی در شهروندان اشاره کرد.
با چنین پیشینه‌ای در معماری فاخر و چشمنواز، چرا محله‌های تهران، چنین وضعی پیدا کرده است؟
دلایل فراوانی دارد، از جمله بحث اقتصاد، نبود برنامه و نظارت کافی برای هدایت و کنترل نماهای اجرا شده، اما یکی از مهم‌ترین مسائلی که می‌توان به آن اشاره کرد، رشد شتاب‌زده جمعیت و مهاجرت به سمت شهر تهران در دهه‌های اخیر است. این موضوع سبب شد تا اولویت‌بندی‌ها در تأمین بسیاری از نیازهای مرتبط با مسکن شهروندان تغییر کرده و نیازهای مرتبط با ابعاد کیفی و مقوله‌های زیبایی شناختی، در سایه نیازهای کمّی رفته و مورد کم توجهی قرار بگیرد. از دیگر این عوامل، تغییر ساختار کارفرمایی پروژه‌های ساختمانی و پیدایش اصناف واسطه، در زمینه ساخت‌وساز مسکن، در سال‌های اخیر است که این روند، با وجود پیامدهای مثبت ناشی از تخصص‌گرایی در فرایند تولید مسکن، به خودی خود سبب کمرنگ شدن عنصر سلیقه و گرایش‌های زیبایی‌شناسانه بهره‌برداران محیط‌های مسکونی می‌شود.
همان‌طور که اشاره کردید جدا از بحث رنگ و نما، اغلب ساختمان‌های یک محله حتی یک خیابان و کوچه در شکل و اندازه با یکدیگر همخوانی و هارمونی ندارند.
همگون بودن نما و تناسب طرح و فرم ساختمان‌ها با یکدیگر از فاکتورهای بسیار تعیین‌کننده در ایجاد یک فضاهای زیبا و چشمنواز در شهرها و محله‌ها است. محله‌هایی از شهر که ساختمان‌ها از هارمونی و هماهنگی لازم برخوردار هستند، به نوعی القاء‌کننده آرامش و دلپذیری بوده و بالعکس در محدوده‌هایی که به این فاکتورها کمتر پرداخته شده، شاهد نوعی به هم ریختگی و نابسامانی هستیم.
دلیل این نابسامانی چیست؟
بی‌توجهی به ساختارهای فرهنگی و نبود نگاه محله‌ای به موضوع ساختمان‌سازی و طراحی نما در کنار خلأ نگاه کارشناسی و یکپارچه‌نگر به موضوع، سبب شده تا این جریان به‌صورت سلیقه‌ای و بی‌توجه به شرایط محیطی پیش برود و به مرور سبب ایجاد اغتشاش بصری‌ای شده که امروز شاهد آن هستیم. از دیگر عوامل تأثیرگذار در به‌وجود آمدن این شرایط، نبود نظارت کافی در به کارگیری مصالح مناسب و استاندارد و اجرای اصولی جزئیات نما است. به گونه‌ای که نما با ساختار اصلی سازه پیوند کافی نداشته و علاوه بر تحت تأثیر گذاشتن ایمنی ساختمان، به مرور زمان نما فرسوده و باعث ایجاد ناهنجاری در فضای بصری شهر شده است.
برای سرو سامان دادن به این وضع چه برنامه‌ای دارید یعنی می‌توان امیدوار بود روزی دوباره ساختمان‌های محله‌های شهر رنگی شود؟
رنگ ساختمان‌ها در نشاط و شادابی شهروندان تأثیر غیرقابل انکاری دارد، برای همین نتیجه «اداره کل معماری و ساختمان» می‌کوشد تا با اتخاذ سیاست‌های کاربردی نسبت به ترویج کاربرد عنصر رنگ در نمای ساختمان‌ها بپردازد. البته این موضوع بسیار حساس و دقیق بوده و لازم است که برخورد ما با آن ظریف باشد و کارها با برنامه و هدفمند انجام شود. چراکه در غیر‌این صورت موضوع تنوع رنگ در نمای ساختمان‌ها حتی می‌تواند به اغتشاش بصری موجود دامن بزند. این تصمیمات باید بر مبنای یکسری اقدامات موضعی و تحت تدابیر خاص هدایت شود و به شرایط اقلیمی و فرهنگی مناطق و محله‌های مختلف تهران توجه کرد چرا که تأثیر بسزایی در کیفیت کار و زیبایی شناختی ساختمان خواهند داشت. مثلاً با توجه به شرایط آب و هوایی تهران نمی‌توان از رنگ‌های بسیار تیره که تشدید‌کننده میزان جذب حرارت در بنا است، استفاده کرد یا با توجه به آلودگی هوا در شهر تهران باید از کاربرد مصالحی با جنس و رنگی که سبب آلوده شدن نمای ساختمان‌ها می‌شوند دوری کرد. موضوعاتی از این دست در کمیته‌های تخصصی نمای مناطق 22گانه مورد بررسی قرار می‌گیرد، به این صورت که طرح تمام ساختمان‌های در دست احداث با جزئیات فنی آن در کمیته‌های مزبور به بحث گذاشته می‌شود تا نمای ساختمانی که در نهایت اجرا خواهد شد از لحاظ کارآیی، کیفیت و زیبایی و دوام از بالاترین سطح برخوردار باشد. مبنای فعالیت کمیته‌های نما، ضوابطی است که برای ایجاد هارمونی و ارتقای کیفیت نمای ساختمان‌ها تهیه شده که تحت عنوان «ضوابط عام نما» و «ضوابط خاص نما» مطرح است.
تفاوت و کارکرد ضوابط عام و خاص نما در چیست؟
با رویکرد جدیدی که در بحث سامان بخشی به نماهای محله‌های شهر تهران، در «معاونت شهرسازی و معماری شهرداری تهران» اتخاذ شده، سعی می‌کنیم تا نگاهی جامع و همه جانبه‌نگر، به موضوعات مرتبط با نما داشته باشیم. از «ارزیابی وضع موجود نماهای سطح شهر تهران» و «شناخت آسیب‌ها و کاستی‌های موجود» گرفته، تا در نظر گرفتن ضوابطی که به‌عنوان ضوابط بالادست مطرح است. در این روند همچنین توجه به حقوق فطری شهروندان از جمله نیاز به داشتن محیط زندگی با کیفیت همراه با استاندارد‌های لازم، چه به لحاظ کاربردی و چه به لحاظ زیبایی شناختی از مبانی اصلی برنامه و فعالیت ما در این خصوص است. لذا بر اساس مطالعات انجام شده و با در نظر گرفتن تمام ابعاد موضوع‌ها اقداماتی از جمله «تدوین ضوابط عام و خاص نما» و تهیه «طرح‌های موضعی و مطالعاتی» در ارتباط با موضوع ساماندهی نما، صورت گرفته است. تمامی این مراحل با همکاری استادان دانشگاه، متخصصان و مهندسان مشاور زبده و دارای سوابق مطرح در زمینه معماری، طراحی شهری و نما صورت گرفته است. «ضوابط عام نما» شامل ضوابطی کلی است که برای تمام محدوده‌ها و محله‌های شهر تهران کاربرد دارد و لازم الاجراست. به این معنی که هر ساختمانی که در سطح شهر بخواهد ساخته شود باید از شرایطی که در متن ضابطه ذکر شده، تبعیت کند. متن این ضوابط به گونه‌ای تنظیم شده تـا به نظــم‌دهی ساختار و شکل نمای ساختمان‌های در دست ساخت بپردازد و مهم‌ترین عوامل تأثیرگذار در نمای ساختمان از جمله مصالح، فرم، رنگ، پیش آمدگی و بازشوهای نما، ملحقات نما مانند تابلوها و تأسیسات ساختمانی، بام و غیره مورد توجه قرار گیرد. «ضوابط خاص نما» نیز در چارچوب ضوابط عام نما و با هدف هویت‌بخشی به ساختار محله‌های شهر تهران تنظیم شده است. در این ضوابط سعی شده تا با توجه به ویژگی‌های زمینه‌ای در هر محله از جمله زمینه‌های اجتماعی، فرهنگی، هویتی و اقتصادی برای هر منطقه، محله و محور، ضوابط خاصی تنظیم شود. در حال حاضر تدوین ضوابط خاص برای مناطق 1، 13 و 19 به‌صورت پایلوت در دست انجام است و مراحل پایانی را طی می‌کند.
یعنی هر محله و گذر ویژگی مخصوص به خودش را خواهد داشت و به لحاظ نما و معماری دارای هویت می‌شود؟
کاملاً درست است. نباید شکل و ظاهر ساختمان‌ها مثلاً در یک محله قدیمی در قلب تهران با یک ساختمان در شمال و جنوب شهر یکسان باشد. شرایط اقلیمی، فرهنگ و باور‌ها، سطح اقتصادی و ویژگی‌های محله‌های تهران پهنه به پهنه، منطقه‌به‌منطقه و حتی گذر به گذر تفاوت‌هایی دارد. باید به سمتی برویم که هر محله معماری، نما و رنگ خاص خودش را داشته باشد. یعنی وقتی کوچه یا یک بخشی از آن را می‌بینیم متوجه شده و تشخیص بدهیم که اینجا کدام محله است. باید به بحث نما و رنگ در ساخت‌وسازها توجه کنیم. البته به این نکته هم توجه کنیم که تهران طی چند دهه شکل گرفته و نمی‌توان یک‌شبه همه‌چیز را تغییر داد. این کار زمانبر است و به‌مرور باید انجام شود. امیدواریم با اجرای ضوابط عام و خاص نما در آینده شهری خوش سیمــا و رنــگی، متناسب با شرایط اقلیمی و فرهنگی تهران داشته باشیم.
منطقه 4 اول شد، منطقه 21 آخر
آمار کمیته نما در سال 1396 نشان می‌دهد که سرعت تغییر شکل و ظاهر ساختمان‌ها در مناطق شمال غربی و شمال شرقی و همچنین شرق، بیشتر از دیگر پهنه‌ها است. سال گذشته در مجموع 741 جلسه شورای نما در تهران برگزار شد که طی آن 16هزار و 377 نما مورد بررسی قرار گرفت. بر این اساس منطقه 4 با 45 جلسه و هزار و 508 نما در رتبه اول مناطق 22گانه قراردارد. پس از آن منطقه 14 با 47 جلسه و هزار و 442 نما در رتبه دوم قرار می‌گیرد. منطقه 5 با 32 جلسه و هزار و 373 نما، منطقه 2 با 36 جلسه و هزار و 205 نما و سرانجام منطقه 15 با 46 جلسه و هزار و 300 نما در رتبه‌های سوم تا چهارم ایستاده‌اند. اما از آن طرف منطقه 21 با 15 جلسه و 236 نما در رتبه آخر قرار می‌گیرد. پس از آن منطقه 6 با 30 جلسه و 435 نما، منطقه یک با 20 جلسه و 407 نما، منطقه 16 با 60 جلسه و 456 نما و بالاخره منطقه 13 با 60 جلسه و 489 نما در خانه‌های انتهایی این جدول
قرار گرفته‌اند.
