گردش در باغ چای 124 ساله

محمود مولایی-روزنامه‌نگار

از 32هزار هکتار باغ چای در شمال ایران، 1500متر باقیمانده از نخستین باغ چای کشور در لاهیجان به ثبت ملی رسیده است؛ زمینی که کاشف‌السلطنه، پدر چای ایران و نخستین شهردار تهران آن را در سال 1279ایجاد کرد و حتی نخستین دفتر سازمان چای نیز در زمان کاشف‌السلطنه در این باغ احداث شد. بخش زیادی از این باغ چای تغییر کاربری شد‌، اما بخش باقیمانده آنکه ارزش تاریخی دارد، در منطقه تاریخی شیخ زاهد گیلانی شهرستان لاهیجان با همکاری انجمن حمایت از میراث فرهنگی، طبیعی گیلان و کمیته ثبت میراث طبیعی اداره کل میراث فرهنگی به ثبت ملی رسیده است.


کاشف‌السلطنه؛ پدر چای ایران
چای ابتدا از جنوب وارد ایران شد؛ ماجرا از این قرار بود که حاج محمد قوانلو، ملقب به کاشف‌السلطنه و مشهور به چایکار که در شهرستان تربت‌حیدریه متولد شده بود، هنگام اقامت در هند با صنعت چای و کشت آن آشنا شد، آن را فراگرفت و هنگام بازگشت مقدار زیادی تخم چای و قلم گیاه آن را با خود آورد و از این زمان، تاریخ کشت چای در ایران و در گیلان آغاز شد. نخستین باغ‌های چای در سال ۱۲۷۹شمسی در شمال کشور ایجاد شدند و چند سال بعد نخستین کارخانه چای کشور به پیشنهاد کاشف‌السلطنه ساخته شد. او کتابی هم به‌عنوان «رساله دستورالعمل زراعت چای» به چاپ رساند و به‌صورت عملی مراحل کشت و تولید چای، نحوه چیدن برگ چای، انتخاب و درجه‌بندی چای و همچنین روش مالش و خشک کردن و چشیدن چای را به کارگران آموخت.

2دلیل برای ثبت ملی
از زمانی که کاشف‌السلطنه چای را به ایران وارد کرد، بیش از یک قرن می‌گذرد و حالا بیش از 32هزار هکتار باغ چای در 2استان شمالی یعنی گیلان و مازندران فعال است. با این حال، عضو انجمن حمایت از میراث فرهنگی و طبیعی گیلان که در ثبت ملی نخستین باغ چای ایران فعال بوده است، 2دلیل برای این ثبت و اهمیت باغ چای کاشف‌السطنه برمی‌شمرد.  نیما فریدمجتهدی، نخستین دلیل را اهمیت تاریخی باغ چای کاشف‌السلطنه می‌داند و به همشهری می‌گوید: «کاشف‌السلطنه در ایجاد صنعت چای و فرهنگ چای در ایران نقش‌آفرین بوده است. وی در سال‌ 1280شمسی تلاش‌هایی را برای احداث باغ چای در رشت، تنکابن و... انجام داد‌ که موفقیت‌آمیز نبود، ولی برای نخستین‌بار باغ چای در لاهیجان به ثمر رسید.»  او ادامه می‌دهد: «دلیل دوم این بود که برندینگ چای اهمیت زیادی دارد؛ اینکه گردشگرانی که به این منطقه سفر می‌کنند، علاوه بر گردشگری با صنعت چای و چایکاری لاهیجان آشنا شوند. لاهیجان سردمدار تاریخ و صنعت چای در ایران است و چای با اسم این شهر عجین شده و می‌توان از گردشگری چای بهره مادی و معنوی برد. شهر لاهیجان نخستین محل کشت و توسعه چای در ایران بوده است.» ‌



شیخ زاهد لاهیجان
نخستین باغ چای ایران در منطقه چایخانه‌سر و در مسیر بقعه تاریخی شیخ زاهد لاهیجان قرار دارد. از این باغ چای فقط 1500مترمربع باقی مانده است. عضو انجمن حمایت از میراث فرهنگی و طبیعی گیلان در این‌باره می‌گوید: «ما متوجه شدیم کوهپایه‌های لاهیجان در حال از بین رفتن هستند؛ به همین دلیل، یک تیم بررسی تشکیل و تحقیقاتی را در این زمینه انجام دادیم. با مطالعه منابع تاریخی متوجه شدیم نخستین باغ چای در باغ خانم صفاری در منطقه چایخانه‌سر لاهیجان است. بعد تحقیقات میدانی را شروع کردیم و حد و حدود این باغ را یافتیم.»
فریدمجتهدی تأکید می‌کند: «البته بعد متوجه شدیم که در 90درصد این باغ ساخت‌وساز صورت گرفته و ما سعی کردیم بخشی از آن باغ را که باقی مانده بود، احیا کنیم و برای ثبت ملی پیشنهاد دهیم. نتیجه اینکه نخستین باغ چای ایران در لاهیجان به مساحت 1500مترمربع در فهرست آثار ملی میراث فرهنگی ثبت شد.»‌‌

همه باغ‌های کاشف‌السلطنه
کاشف‌السلطنه، چندین باغ بنا کرد تا به کشت موفق دست یابد؛ آنطور که سیدمحسن سنجری، پژوهشگر و یکی از افراد گروه پیشنهاددهنده نخستین باغ چای ایران در لاهیجان به سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری توضیح می‌دهد طبق سند موجود در وزارت امور خارجه نخستین باغ کاشف‌السلطنه در رشت، باغ دوم در لاهیجان و در محله شیخ‌زاهد (باغ ثبت شده در روزهای اخیر) و سومین باغ در رشت ایجاد شد. باغ‌های دیگری هم ایجاد شد که از آن جمله می‌توان به باغ فلاحت اشاره کرد؛ باغی که سال 1306یا 1307ایجاد و با مساحت 54هکتار چند سال پیش به ثبت ملی رسید.

موزه چای
نیما فریدمجتهدی، عضو انجمن حمایت از میراث فرهنگی و طبیعی گیلان توضیح می‌دهد که نخستین دفتر کار کاشف‌السلطنه اتفاقا در کنار باغ فلاحت قرار داشت و او بعد از فوت، در همین جا به خاک سپرده شد. آرامگاه پدر چای ایران در تپه‌های چای لاهیجان در حال حاضر به موزه چای تبدیل شده است. بنای موزه تاریخ چای اسکلتی از بتن و سنگ تیشه است که در زیربنایی به مساحت ۵۱۲ مترمربع در انتهای خیابان کاشف شرقی لاهیجان و در دوطبقه واقع شده و در کنار برج، آرامگاه کاشف‌السلطنه بنا شده است. این مقبره در حال حاضر یکی از دیدنی‌های شهر لاهیجان است که در کنار موزه تاریخ چای قرار دارد. این موزه در سال ۱۳۷۵ به همت سازمان میراث فرهنگی با شماره ۱۷۶۹ به ثبت رسیده است.

نهال چای چگونه سر از گیلان درآورد؟

مدیرکل اداره کل میراث فرهنگی گیلان چای و چایکاری را ‌ مربوط به دوران قاجار و پیش از انقلاب مشروطه در سال1285 شمسی می‌داند. ولی جهانی به همشهری می‌گوید: «چای و چایکاری در گیلان سابقه دیرینه دارد. نخستین بار حاج محمد میرزا قوانلو معروف به کاشف‌السلطنه در سال۱۲۷۹ هجری شمسی ۳هزارنهال چای را از کشور هندوستان خریداری می‌کند و از طریق کشتی به بوشهر می‌آورد. از آنجا با خودروهای آن زمان این نهال‌های چای را به لاهیجان می‌آورد و سپس در 2 نقطه از گیلان و مازندران اقدام به کاشت نهال می‌کند.»  او ادامه می‌دهد: «ابتدا در منطقه شیخ زاهد لاهیجان که یک منطقه تاریخی و گردشگری است و زمانی هم به‌عنوان جاده شاه عباسی معروف بوده، کشت چای می‌کند. همچنین تعدادی دیگر از نهال‌های چای را در منطقه تنکابن کشت می‌کند. طی چند سال به‌دلیل فرازونشیب‌هایی که چای ایرانی و گیلان داشت به‌دلیل پایین بودن قیمت برگ سبز چای بخش عمده‌ای از باغ‌های چای به حال خود رها شد و کشاورزان رغبتی برای فرآوری چای نداشتند.»‌مدیرکل اداره کل میراث فرهنگی گیلان تأکید می‌کند: «در حال حاضر چای و چایکاری در گیلان با گردشگری آغشته شده و تعدادی از گردشگران که وارد گیلان می‌شوند، بیشتر مبحث چای را مطرح می‌کنند. آنها به‌خاطر همین نوشیدنی و لذت بردن از باغات چای و خرید چای بدون اسانس به گیلان سفر می‌کنند و در طول این چند سال قدیمی‌ترین کارخانه چای معروف به هوختیف در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.»
ولی جهانی می‌گوید: «روش فناوری مهارت چای دستی به‌عنوان یک میراث ناملموس گیلان ثبت ملی شد. جشنواره چای که هر ساله در اردیبهشت بر‌گزار می‌شود، در فهرست رویدادهای گردشگری ایران ثبت ملی شده است.»  او یادآور می‌شود: «طرح توسعه موزه چای ایران در لاهیجان در دست اقدام اداره کل میراث فرهنگی قرار گرفت. با کمک شهرداری لاهیجان چایکاری در اطراف مقبره کاشف‌السلطنه رونق گرفت. به همین‌خاطر نخستین باغ چای در لاهیجان هم به‌عنوان یک جاذبه گردشگری ثبت ملی شد. از مزایای ثبت ملی شدن این باغ به‌عنوان یک جاذبه گردشگری این است که از تخریب نخستین باغ چای جلوگیری به عمل آمد.»
مدیرکل اداره کل میراث فرهنگی گیلان اضافه می‌کند: «در حال حاضر بیش از ۱۷هزار هکتار از زمین‌های تنکابن تا شهرستان رضوانشهر همراه ۱۷۴ کارخانه در گیلان‌ زیرکشت
چای است.»