درباره « اعلم‌الدوله» نخستین رییس اداره احتسابیه
شوالیه‌ای که شهردار تهران شد
پریسا امیرقاسم‌خانی| خبرنگار:
نخستین بار که نام شهرداری تهران بر زبان‌ها جاری شد صحبت از اداره احتسابیه و بلدیه بود؛ جایی که قرار بود امور مردمی پیگیری و رسیدگی شود. نخستین شهردار رسمی تهران دکتر «خلیل خان ثقفی» ملقب به «اعلم‌الدوله» فردی تحصیلکرده، روشنفکر و از رجال بانفوذ زمان خود بود. ناصرالدین شاه قاجار حدود سال 1282 قمری با توجه به سفرهای زیاد به فرنگ و تجربیات کشورهای اروپایی در باب اداره امور مملکت تصمیم گرفت در بیستمین سال حکومت خود اداره‌ای به نام احتسابیه برای اداره امور شهر تهران راه‌اندازی کند. در نتیجه دکتر ثقفی برای این عنوان انتخاب شد.
«حمید ناصری کرمانشاهی» تهران‌شناس و نویسنده کتاب تاریخ یکصد سال شهرداری تهران و مجموعه‌دار اسناد تاریخی بلدیه تهران می‌گوید: «در تدوین نظامنامه اداره احتسابیه وظیفه اصلی محتسب، مدیریت امور شهری از جمله نظارت بر قیمت و توزیع نان و گوشت، جمع‌آوری زباله، روشنایی کوچه، برقراری امنیت و نظم شهر و... بود.» او ادامه می‌دهد: «واژه احتسابیه و محتسب از زمان دولت‌های اسلامی وجود داشته و به قاضی شهر اطلاق می‌شد که علاوه بر صدور رأی و رسیدگی به اختلافات و شکایات به امور شهری نیز می‌پرداخت. در زمان ناصرالدین شاه نخستین اداره احتسابیه به‌صورت رسمی مشتمل بر 11 نفر بود. از جمله کنت دومونت فرت، فرد ایتالیایی تباری که برای تشکیل نظمیه به تهران آمد، محمدحسن اعتماد‌السلطنه ملقب به صنیع‌الدوله، محمدتقی خان احتساب‌الملک و... رئیس اداره احتسابیه نیز میرزا رضای مهندس‌باشی ملقب به مشاور‌الدوله از نخستین مهندسان عصر قاجار بود.» اعتماد‌السلطنه در روزنامه خاطرات خود درباره حوزه مسئولیتش در احتسابیه تهران می‌نویسد: «... به واسطه کثافات خیابان‌ها، ناصرالدین‌شاه مرا معزول گردانید.»
حکم تأسیس بلدیه تهران
روزهای بعد از انقلاب مشروطه یکی از نتایج تشکیل مجلس شورای ملی در سال 1285 قمری تصویب قانون ایجاد اداره‌های مدنی در ایران بود. این مجموعه قوانین توسط میرزا جوادخان سعد‌الدوله فرنگ رفته با اقتباس از قوانین فرنگی نگاشته می‌شد. پیرو آن از نخستین اداره‌های مدنی که تأسیس شد اداره بلدیه تهران بود. ناصری کرمانشاهی در این‌باره می‌گوید: «نخستین اداره بلدیه سال 1286 در تبریز و دومین آن سال 1287 در اصفهان و سومین‌اش سال 1288 در تهران به وجود آمد. داستان به وجود آمدن اداره بلدیه با حضور نخستین شهردار رسمی تهران شکل گرفت. همزمان با رفتن محمدعلی شاه قاجار و به توپ بستن مجلس شورای ملی و روی کارآمدن احمد شاه قاجار با حکم عضدالملک، نایب‌السطنه احمد شاه قاجار، اداره بلدیه تهران به وجود آمد و دکتر خلیل خان ثقفی ملقب به اعلم‌الدوله به‌عنوان نخستین شهردار و در واقع نخستین رئیس بلدیه تهران منصوب شد. نخستین ساختمان شهرداری نیز در سبزه‌میدان کنار بار‌انداز سبزه‌میدان بود که اکنون از بین رفته است.»
نشان علمی برای شهردار فرهیخته
دکتر خلیل خان ثقفی که امروز کمتر کسی نام او را شنیده است، در تهران قدیم یکی از رجال بانفوذ و پزشک سیاستمدار دوره قاجار بود که در فرانسه رشته چشم پزشکی خواند. او پسر حاج میرزا عبدالباقی اعتضادالاطبا پزشک بنام تهران و برادر بزرگ‌تر متین‌السلطنه نماینده مجلس و مدیر روزنامه عصر جدید بود. دکتر ثقفی، مقدمات ادبیات فارسی، عربی، طب سنتی و حکمت الهی را نزد پدر و هیئت نجوم، علوم ریاضی و طبیعی را نزد میرزا محمدعلی شیرازی آموخته بود. ناصری کرمانشاهی می‌گوید: «دکتر خلیل خان ثقفی سال ۱۲۷۳ به توصیه تولوزان، پزشک مخصوص ناصرالدین شاه قاجار با وجود مخالفت شاه برای ادامه تحصیل در رشته پزشکی عازم پاریس شد. او سال ۱۲۷۶ نشان علمی و عنوان شوالیه را از دولت فرانسه گرفت. در فرانسه به او ریاست بیمارستان پیشنهاد شد ولی نپذیرفت و مدتی نیز ریاست بهداری شهرداری پاریس را برعهده داشت.»
دریافت امضای مشروطه از دست مظفرالدین شاه
خلیل خان ثقفی سال ۱۲۷۷ به ایران آمد و همراه هیئتی برای معالجه شاهزاده ملک منصور میرزا شعاع‌السلطنه، فرزند مظفرالدین شاه قاجار به آلمان، اعزام و پس از بازگشت به‌عنوان پزشک مخصوص مظفرالدین شاه برگزیده شد و نخستین پزشک در داخل کشور بود که لقب دکتر گرفت. او در اغلب سفرهای شاه همراهش بود و آنقدر بر مظفرالدین شاه نفوذ داشت که سال ۱۲۸۱ به او لقب اعلم‌الدوله را داد و با توجه به همین نفوذش برای امضای فرمان مشروطیت قلم را به دست شاه قاجار داد و حکم مشروطه را در کاخ صاحبقرانیه از وی دریافت کرد.
اداره‌های سه‌گانه
دکتر ثقفی وقتی سال 1288 به ریاست بلدیه تهران گماشته شد از نخستین کارهایی که انجام داد تأسیس اداره‌های سه‌گانه از نخستین اداره‌های شهرداری تهران بود. این 3اداره عبارت بودند از اداره تنفیظ و نظافت برای تمیزی شهر، اداره روشنایی برای روشنایی و امنیت شهر و اداره معاونت عمومی و صحیه برای سلامت جسم و روح مردم. او در زمینه علم روان‌شناسی و هیپنوتیزم یا علم‌الروح نیز صاحب‌نظر بود و تعداد بی‌شماری کتاب در این زمینه به زبان فارسی و چند کتاب ترجمه رمان از فرانسه به فارسی داشت که از مهم‌ترین آثار ترجمه شده او کتاب کنت مونت کریستو بود. دکتر خلیل‌خان ثقفی تا سال 1292 رئیس نخستین بلدیه تهران بود و بعد از بیرون آمدن از بلدیه مدتی به ریاست وزارت معارف و صنایع مستظرفه منصوب شد و اواخر عمرش به طبابت پرداخت. وی هفتم فروردین سال ۱۳۲۳ در تهران فوت کرد و پیکرش در امامزاده عبدالله(ع) شهرری دفن شد.
