هوش مصنوعی علیه مسمومیت دارویی

سومین علت مرگ‌ومیر ناشی از خطا‌های پزشکی در دنیا مربوط به تداخلات دارویی است که آمار بستری بیماران در مراکز درمانی را هم افزایش داده است. بررسی‌ها هم نشان می‌دهند ۴۰درصد از مسمومیت‌ها به‌دلیل مصرف و تداخلات دارویی است. مدتی است که چندین نرم‌افزار مجهز به هوش مصنوعی در اختیار پزشکان قرار گرفته تا تداخلات دارویی را به آنها اطلاع دهد؛ نرم‌افزارهایی که می‌توانند در شناسایی و مدیریت بموقع و مناسب تداخلات دارو با دارو به کمک پزشکان بیایند و موجب بهبود تصمیم‌گیری‌های بالینی و ارتقای کیفیت دارودرمانی بیماران شوند؛ هر چند که متخصصان سلامت معتقدند باوجود مجهز شدن پزشکان به این ابزارها و ضرورت توسعه آنها، اما موانعی هم در استفاده بهینه از این تجهیزات وجود دارد؛ ازجمله اینکه بیماران در مراجعه به پزشکان مختلف، نسخه ها و داروهای متعدد را دریافت و مصرف می‌کنند و حتی با وجود هوش مصنوعی بدون در اختیار داشتن یک نسخه مشترک و واحد برای بیمار نمی‌توان انتظار چندانی از بهبودی تداخلات دارویی داشت؛ به همین دلیل استفاده از این هوش مصنوعی و نرم‌افزارهای هشداردهنده درباره داروها زمانی کارآمد خواهد بود که یک نسخه‌ واحد از بیماران در اختیار پزشکان و داروخانه‌ها قرار بگیرد.

وضعیت خطاهای دارویی در ایران
یکی از مهم‌ترین علل خطاهای پزشکی قابل پیشگیری، تداخل در داروهایی است که به‌صورت همزمان تجویز و مصرف می‌شوند. آمارهای معتبر نشان می‌دهد که این خطای پزشکی نه‌تنها در ایران که حتی در بخش‌های بستری یا سرپایی سیستم‌های بهداشتی و درمانی کشورهای توسعه‌یافته هم در حال افزایش است که می‌تواند پیامدهای زیانبار قابل توجه ازجمله آسیب به ارگان‌های حیاتی، بستری‌های مکرر و  طولانی شدن مدت زمان بستری در بیمارستان را به دنبال داشته باشد. علاوه بر این هزینه‌های قابل‌توجهی به بیمار و نظام سلامت کشورها وارد کند. انجمن پزشکی آمریکا اعلام کرده که سالانه ۴۴ تا ۹۸ هزار بیمار بر اثر خطاهای پزشکی بیمارستان‌ها در این کشور فوت می‌کنند و در برخی موارد این آمارها به ۱۹۵هزار نفر هم می‌رسد. همچنین این انجمن اعلام کرده که خطاهای پزشکی در این کشور، پنجمین تا ششمین علت مرگ محسوب می‌شود. در ایران، آمار دقیقی از این مسئله منتشر نمی‌شود، اما شکایت از تداخلات دارویی جزو شکایت‌های با آمار بالا از جامعه پزشکان به شمار می‌رود. در این‌باره ستاره خسروانی، پژوهشگر سلامت و مدرس دوره‌های اعتباربخشی بیمارستانی چندی پیش به ایرنا گفته بود: «رایج‌ترین خطاهای گزارش شده در بیمارستان‌های ایران، خطاهای دارودهی است. در این میان، ۲۵ تا ۳۵درصد خطاها مربوط به محاسبه دوز داروست. در این زمینه، استراتژی‌های مختلفی مثل استراتژی مربوط به نیروی انسانی یا تکنولوژی‌ها و ارتقای فرایندهای مدیریتی برای پیشگیری از این دسته خطاها پیشنهاد می‌شود.» این در حالی است که سیستم‌های تصمیم‌یار بالینی مدتی است که به‌عنوان یکی از مداخلات پزشکی به این حوزه ورود کرده‌اند و می‌توانند در شناسایی و مدیریت بموقع و مناسب تداخلات دارو با دارو به کمک پزشکان بیایند و موجب بهبود تصمیم‌گیری‌های بالینی و ارتقای کیفیت دارودرمانی بیماران شوند.

۵۰ نرم‌افزار برای تشخیص تداخل دارویی
اثربخش بودن نرم‌افزاهای تشخیص تداخل دارویی را علیرضا زالی، رئیس دانشگاه علوم‌پزشکی شهیدبهشتی هم تأیید می‌کند و می‌گوید: «تداخلات دارویی یکی از مسائل مهم در نظام سلامت در دنیا محسوب می‌شوند و نیازمند توجه ویژه‌ای هستند. یکی از عوامل مهم در این حوزه هم مصرف خودسرانه داروست و مردم ایران آمار بالایی در مصرفه خودسرانه دارو در دنیا دارند. یکی از عوامل مصرف بالای دارو به شکل خودسرانه در ایرانی‌ها در دسترس بودن داروهاست؛ چون همین حالا هم ۱۵۰قلم دارو بدون نسخه به افراد فروخته می‌شوند.» به‌گفته زالی مصرف برخی از داروها به‌صورت خودسرانه سبب بی‌اثر کردن دارو‌های دیگر می‌شود و از سوی دیگر ۴۰درصد از مسمومیت‌ها هم به‌دلیل مصرف و تداخلات دارویی است.او با بیان اینکه در حال حاضر بیش از ۵۰نرم‌افزار در ایران که تداخلات دارویی را اطلاع‌رسانی می‌کنند در اختیار پزشکان قرار دارند، عنوان می‌کند: «این نرم‌افزارها کمک می‌کنند تا مشکلی برای بیماران ایجاد نشود. این ابزار‌ها از هوش مصنوعی بهره می‌برند و به‌عنوان تصمیم‌یار به پزشک کمک می‌کنند، اما تصمیم‌گیرنده نهایی درباره مسائل بالینی خود پزشک است؛ این در حالی است که هوش مصنوعی در لحظه تداخلات دارویی را پیش‌بینی می‌کند و در دنیا ۵۰تریلیون دلار (هزار میلیارد) داده‌های دیجیتال در چرخش است. پزشکی فرادقیق به‌گونه‌ای است که با استفاده از هوش مصنوعی، برای هر فرد نسخه خاص خود بیمار تجویز می‌شود.»‌

عوامل مؤثر بر خطای دارویی
نه‌تنها پزشکان که مدتی است پرستارها هم برای دارودهی ایمن‌تر و برای کاهش خطاهای مرتبط با داروهای تزریقی، از تجهیزات هوشمند استفاده می‌کنند. این دستگاه‌ها به شکلی طراحی شده‌اند که سرنگ حاوی دارو داخل‌شان قرار گرفته و برنامه تزریق به دستگاه داده می‌شود. دستگاه هم با همان برنامه‌ریزی و براساس سرعت حرکت پیستون دارو را به بیمار تزریق می‌کند. اما براساس اعلام آرمیتا ضیائی، مدیرعامل یک شرکت دانش‌بنیان ایرانی همچنان محاسبه اولیه و انتخاب پروتکل‌ها برای استفاده از این تجهیزات با دستور پزشک و از سوی پرستار انجام می‌شود: «به‌دلیل حجم کاری زیاد و ساعت‌های طولانی کشیک، رژیم‌های چند دارویی بیماران، لزوم بررسی داروهای پرخطر از سوی 2کارشناس پرستاری، احتمال در دسترس نبودن دستورالعمل نحوه رقیق‌سازی و تهیه دوز موردنظر برای پرسنل و استفاده مقرون به‌صرفه از ویال‌های مولتیپل دوز، هنوز هم خطاهای وابسته به دوز دارو در صدر فهرست خطاهای دارویی قرار دارند.»

هوش مصنوعی به‌تنهایی کارآمد نیست
«استفاده از هوش مصنوعی در چنین حوزه‌هایی قطعا اثربخش است، اما شروطی دارد که اگر رعایت نشود، نمی‌تواند منجر به استفاده صحیح شود.» این نکته‌ای است که ایرج خسرونیا، رئیس جامعه پزشکان متخصص داخلی به آن اشاره می‌کند و در توضیح بیشتر به همشهری می‌گوید: «مشکل اصلی اینجاست که بیماران به دریافت نسخه‌های مختلف از پزشکان متعدد عادت کرده‌اند. بیماران به‌طور همزمان به چند پزشک مراجعه و در هر مرتبه ویزیت، داروهای مختلفی دریافت می‌کنند. زمان مراجعه به هر پزشک هم اطلاعات دقیقی از داروهایی که دارند یا مصرف می‌کنند را به پزشک ارائه نمی‌کنند. این مسئله یکی از عواملی است که منجر به تداخلات دارویی می‌شود.» خسرونیا این مسئله را یکی چالش‌های استفاده از چنین نرم‌افزارهای تشخیصی برای تداخلات دارویی و هوش مصنوعی در همین حوزه می‌داند و تأکید می‌کند: «این نرم‌افزارها در اختیار ما قرار دارند اما تا زمانی که سازوکارها اصلاح نشود، نمی‌توان انتظار بهبود این شرایط را داشت. در این‌باره ضرورت دارد که تمامی داروهای مورد استفاده بیماران در بستر یک نسخه مشترک ثبت شوند، تا تمام پزشکان مورد مراجعه بیماران از داروهای تجویز شده درباره آنها آگاه شوند. یکی از ضرورت‌ها هم این است که دکتر داروخانه در زمان دریافت نسخه، بتواند نسخه مشترک را ببیند و در انتهای زنجیره دریافت دارو، نسبت به این مسئله به بیمار آگاهی لازم را ارائه کند.»‌ به‌گفته این پزشک در حال حاضر بیماران در حالی داروهای مختلف را براساس نسخه‌های مختلف مصرف می‌کنند که نه دوز آنها مشخص است و نه نوع مصرفشان. اکثر بیماران هم از داروهایی که مصرف می‌کنند، اطلاعات دقیقی ندارند و به‌دلیل نبود آگاهی تداخلات دارویی برای آنها ایجاد می‌شود، اما در نهایت این پزشکان هستند که باید نسبت به چنین مشکلاتی پاسخ بدهند و از آنها شکایت می‌شود.



چرا هوش مصنوعی برای خطاهای دارویی مهم است؟
با وجود مسائلی که درباره استفاده از هوش مصنوعی برای کاهش خطای پزشکی مطرح می‌شود، اما می‌توان امیدوار بود که با استفاده از تکنولوژی‌های به‌روز شده جهانی که مصرف و تولید آن در کشور ما هم رو به افزایش است، می‌توان تجویز بی‌ضابطه دارو و تداخلات دارویی را کاهش داد. هوش مصنوعی می‌تواند علاوه بر کاهش خطاهای دارویی، منجر به ثبت و ضبط میزان و نحوه مصرف برخی داروهای پرخطر شود؛ داروهایی که ممکن است نحوه تزریق و اشتباه در دوز مصرف‌شان به واسطه خطای محاسباتی فردی منجر به آسیب جدی به بیمار یا فوت او شود؛ به همین دلیل ضرورت دارد که نظام سلامت با وجود مشکلات فراوانی که به‌دلیل کمبود نیروی انسانی دارد، استفاده از تکنولوژی‌های روز دنیا را افزایش دهد و در مسیر کاهش خطاهای دارویی در بیمارستان‌ها و مراکز درمانی قدم بردارد که هم منجر به کاهش هزینه‌کرد در نظام سلامت شود و هم سبب افزایش آگاهی عمومی در جامعه.


هوش مصنوعی علاوه‌بر کاهش خطاهای دارویی، می‌تواند منجر به ثبت و ضبط میزان و نحوه مصرف برخی داروهای پرخطر شود و در تداخلات دارو با دارو به کمک پزشکان بیاید و موجب بهبود تصمیم‌گیری‌های بالینی و ارتقای کیفیت دارو درمانی بیماران شود.
هر چند که متخصصان سلامت معتقدند با وجود مجهز شدن پزشکان به این ابزارها و ضرورت توسعه آن، اما هنوز موانعی هم در استفاده بهینه از این تجهیزات وجود دارد؛ ازجمله اینکه بیماران در مراجعه به پزشکان مختلف، نسخه‌ها و داروهای متعدد را دریافت و مصرف می‌کنند و حتی با وجود هوش مصنوعی بدون در اختیار داشتن یک نسخه مشترک و واحد برای بیمار نمی‌توان انتظار چندانی از بهبودی تداخلات دارویی داشت. به همین دلیل استفاده از هوش مصنوعی و نرم‌افزارهای هشداردهنده درباره داروها زمانی کارآمد خواهد بود که یک نسخه‌ واحد از بیماران در اختیار پزشکان و داروخانه‌ها قرار بگیرد.