کسب‌وکار زیرسقف‌های لرزان
چالش‌های ایمن‌سازی و مرمت در بازار تهران
امین رحیمی|خبرنگار:
منطقه 12
بازار یکی از 4 محله قدیمی تهران است. پیش از عهد ناصری روزگاری بود که تهران فقط 4 محله اصلی داشت. از آن محله‌ها فقط بازار و سنگلج روی نقشه رسماً باقی مانده‌اند و عودلاجان و چاله میدان فقط نامی هستند در تاریخ معاصر تهران و یادگاری از گذشته‌های دور. بازار همواره محله‌ای مهم در تهران بوده است، اما این محله در پایتخت امروزی وضعیتی منحصربه‌فرد دارد؛ تنها محله‌ای که به کسب و کار اختصاص دارد و تقریباً خالی از سکونت است. این کسب‌وکار پرهیاهو و شتابزده بی‌دردسر هم نیست و خالی شدن محله از ساکنان بومی بر مشکلات محله بازار افزوده است. مشکلاتی که سال‌ها حل نشده باقی مانده و وضعیتی پیچیده برای این محله تاریخی تهران رقم زده است.
دیدنی‌ترین محله تهران
محله بازار که امروزه محدوده خیابان‌های 15 خرداد، خیام، مولوی و ری را در بر می‌گیرد یادگاری از عهد ناصری است. شاه قاجار یک معمار فرانسوی را مأمور کرد تا نقشه‌ای برای دارالخلافه ناصری تهیه کند و طبق آن بر وسعت و اهمیت بازار افزوده شد؛ محدوده بازار تهران مسقف شد و تکیه دولت و مسجد امام در محدوده آن شکل گرفت. چنین شد که در عهد ناصری طبق منابع تاریخی مکتوب، جهانگردان و سفرا و دیپلمات‌های خارجی بازار تهران را دیدنی‌ترین محله تهران و نمایشگاهی از تولیدات داخلی، کالاهای وارداتی و صنایع بومی و سنتی معرفی می‌کردند.
در دوران قاجار بازار تهران محل اصلی حرکت‌های سیاسی و فرهنگی و اجتماعی بود. اما در دوره پهلوی اول با آغاز روند مدرن‌سازی پایتخت به تدریج طبقه اعیان و رجال سیاسی و ساکنان مرفه از محدوده بازار به محله‌های دیگر رفتند و بازار تهران ماند برای کسبه. به دلیل رونق تجاری، بناها و خانه‌های محله‌های اطراف بازار نیز به مرور به آن پیوستند. با وجود تغییرات در دوره‌های متفاوت طی این سال‌ها مدام بر وسعت بازار افزوده شد و به دلیل رونق و مزیت‌های اقتصادی این محله گویا گسترش محدوده بازار و کاربری‌های تجاری آن همچنان ادامه دارد.
کسب و کار در محدوده میراث فرهنگی
محله بازار از نظر تاریخی، میراثی منحصربه‌فرد است. علاوه بر مسجد امام و تکیه دولت، سرای امیر و بازار کفاش‌ها که میراث دوران ناصری است، بازار بین‌الحرمین نیز یادگاری از دوره محمدشاه قاجار محسوب می‌شود. بازار تهران بیش از 22 گذرگاه اصلی دارد که بازار بزرگ، بازار امیر، زرگرها، نوروزخان، حضرتی، پاچنار، حمام چال، چهارسوق، خیاط‌ها، کبابی‌ها و... بخشی از آنهاست. بیش از 140سرا از جمله امیرکبیر، اتحاد، چهل‌تن، اکبریه، سلطانیون، وزیری، ممتاز، نواب، نقال خانه، میرزا اسماعیل، عباسی، گردن کج و... جزو میراث فرهنگی بازار محسوب می‌شوند.
حدود 100 بازارچه و مرکز خرید قدیمی و جدید از جمله قیصریه، مسجدجامع، آهنگران و زید در کنار تیمچه‌های حاجب‌الدوله، با وفا، توجه، فرد، حاجی ابوتراب و دالان‌های سوم و توتون‌فروشان بخشی از معماری بازار تهران را شکل می‌دهند که در دوره‌های مختلف تاریخی ساخته شده‌اند. با این وضعیت به نظر می‌رسد بازار می‌تواند محدوده‌ای حفاظت شده شامل میراث فرهنگی پایتخت باشد، در حالی که چنین نیست. هیاهوی سود و سودا و شلوغی روزمره هیچ‌گاه اجازه نداده بازار کمی روی آرامش ببیند و شتاب کسب و کار به حدی است که رسیدگی به امور عادی و ابتدایی بازار از جمله تأمین ایمنی مغازه‌ها و گذرگاه‌ها نیز بسیار دشوار و در واقع معضلی جدی است.
شاهد این مدعا صحبت «حسین غلامی» یکی از کاسبان است که می‌گوید: «اینجا هر کاری می‌خواهی انجام بدهی با صد نفر طرفی؛ از شهرداری گرفته تا اوقاف و هیئت امنای بازار و مالکان مغازه‌ها و ادارات مختلف. اداره میراث فرهنگی که اصلاً نمی‌گذارد یک آجر را تکان بدهی. اینجا آب هم می‌خواهی بخوری باید اجازه بگیری! سیم‌کشی برق در اغلب بخش‌های بازار مشکل دارد و فرسوده شده ولی کسی نمی‌تواند برای اصلاحشان اقدام کند. به همین دلیل است که آتش‌سوزی زیاد رخ می‌دهد و مشکلات بازار از حد گذشته.» وی که مغازه خرازی پدرش را در حوالی سبزه‌میدان اداره می‌کند در ادامه می‌افزاید: «همیشه وضعیت همین‌طور بوده. پدرم تعریف می‌کند که طی 30 سال گذشته که کاسب اینجا بوده همیشه طرح‌های مختلفی برای ساماندهی بازار مطرح بوده. همین طرح‌ها محدودیت ایجاد می‌کند و کارهای عادی و ضروری هم سخت می‌شود.»
از تجارت تا گردشگری
در فرهنگ و سنت‌های زندگی شرقی طی اعصار تاریخی، بازار جایگاهی مهم داشته است و به همین دلیل در شهرهای بزرگ خاورمیانه بازارها امروزه جزو میراث فرهنگی محسوب می‌شود. در اغلب این شهرها نیز بازار‌های قدیمی به نمادی از کسب و کار سنتی و مدرن تبدیل شده‌اند که میزبان گردشگران خارجی هستند. ایجاد تعادل میان هیاهوی تجارت و آرامش گردشگری طرحی جامع می‌طلبد و بازار تهران همچنان در انتظار چنین طرح کلانی است.
در مقابل طرح‌های دیگری در بازار اجرا شده‌اند که به گفته «سید علی رستگار» دبیر شورایاری محله بازار برکاتی نیز داشته‌اند. وی توضیح می‌دهد: «طی سال‌های اخیر بخش‌هایی از بازار بازسازی شده است. برای مثال گذر لوطی صالح که با آجر و به سبک قدیم بازسازی شد. طرح‌های زیادی هم اجرا شده از جمله ممنوعیت ورود موتورسیکلت به بازار و ساماندهی چرخی‌ها. اما طرحی لازم است تا بازار به بافتی فرهنگی تبدیل شود. محدوده‌ای با هویت خاص بازار که پذیرای گردشگران و علاقه‌مندان میراث فرهنگی باشد. از جمله اینکه برای گذرها و بخش‌های مختلف بازار تابلوهای شناسایی نصب شود.»
وی درباره مشکلات بازار به تنگی معابر اشاره می‌کند و می‌گوید: «به همین وضعیت بازار و تنگی معابر اجازه ساخت‌وساز هم داده می‌شود. گاهی چند حجره را خراب می‌کنند و به جای‌شان یک پاساژ چند طبقه می‌سازند. در حالی که به نظرم باید از افزایش مغازه‌ها جلوگیری و واحدهای موجود ساماندهی شوند. باید جمعیتی که روزانه به بازار می‌آیند مدیریت شود. برخی مشاغل داخل بازار می‌توانند تغییر کنند یا منتقل شوند. مانند راسته آجیل‌فروشان در سه‌راه گردن کج و سه‌راه میرزا اسماعیل و دالان دراز که منتقل شدند. فعالیت عمده‌فروشی‌های داخل بازار نیز به دلیل دشواری‌های حمل‌ونقل بار، دردسر‌ساز است و باید ساماندهی شود.»
متولی واحد
فرسودگی بخش‌های بزرگی از بازار بر مشکلات آن افزوده است. دبیر شورایاری محله بازار در این‌باره خاطره‌ای تلخ نقل می‌کند: «حدود 5 سال پیش یک مغازه را گودبرداری می‌کردند که مغازه بغلی فروریخت. 3 جوان رفتند زیر آوار و فوت شدند. زیرساخت‌ها و تأسیسات بازار هم فرسوده و حادثه‌ساز است. بازار اهمیت زیادی دارد چون فقط بازار تهران نیست بلکه بازار ایران است. هر روز از شهرهای دیگر کاسبان برای خرید عمده به بازار تهران می‌آیند. باید برنامه‌ای جامع برای آن تدوین و اجرا شود تا مشکلات کهنه‌اش بالاخره رفع شود.»
راهکار وی برای بهبود اوضاع نیز چنین است: «خود بازاری‌ها باید فکری کنند. الان هر صنف و گاهی هر محدوده بازار برای خودش یک هیئت امنا دارد و برای همین ساماندهی کارها دشوار است. باید یک گروه واحد متولی کارها شود و از طریق ارتباط با شهرداری و نهادهای مرتبط بازار را طوری ساماندهی کند که کاسبان راضی باشند و مشکلات مربوط به ایمنی، نوع کاربری و هویت محله بازار نیز رفع شود.»
ایمنی در اولویت
بازار میراث‌دار مشکلات گذشته است. «پیمان حسین‌محسنی» شهردار منطقه 12 این موضوع را تأیید می‌کند و می‌گوید: «محدوده 112 هکتاری بازار طی سالیان گذشته با مشکلات و محدودیت‌های مختلف، ساخت‌وسازها و طرح‌های غیر‌اصولی و... مواجه بوده و حالا به شکل فعلی درآمده است. در وضعیت فعلی ضعف استحکام بنا، فرسودگی ساختمان‌ها و تأسیسات، وجود انبارهای غیرمجاز، تغییر کاربری و ضعف ایمنی مهم‌ترین مشکلات بازار هستند.»
وی بهبود ایمنی را اولویتی جدی برای شورای‌شهر و مدیریت جدید شهرداری تهران معرفی می‌کند و می‌افزاید: «از حدود 4 ماه پیش در شورای‌شهر کمیته ایمنی بازار تشکیل شده است. رؤسای کمیسیون‌های مختلف شورای‌شهر و همچنین رؤسای اداره‌ها و سازمان‌های مرتبط با ایمنی بازار در این کمیته حضور دارند. کمیته کوچک‌تری در شهرداری ناحیه 3 منطقه 12 متشکل از رؤسای ادارات مختلف راه‌اندازی شده است که به‌صورت هفتگی جلسات مستمر برگزار و مسائل ایمنی بازار را پیگیری می‌کنند. برای امدادرسانی مؤثر 2ایستگاه آتش‌نشانی در محدوده امامزاده‌زید(ع) و محدوده بازار حضرتی فعال هستند. 75 شیرآب آتش‌نشانی در بازار نصب شده است و 20 شیر هیدرانت دیگر را پیگیری می‌کنیم که نصب شود.
بر اساس‌بند 14 ماده 55 قانون شهرداری‌ها که بر ایمن‌سازی اماکن و معابر عمومی تصریح دارد و با کمک نهادهای قضایی طی 8 ماه گذشته بررسی واحدهای صنفی بازار از نظر ایمنی در دستور کار است. خطرها شناسایی و اولویت‌بندی شده و به واحدهای صنفی اخطار داده‌ایم تا ایمن‌سازی کنند. برخی واحدهای صنفی هم که ایمنی را رعایت نکردند از جمله فرش‌فروشان سرای رشتی‌ها تعطیل شدند. البته نهایتاً تعهد دادند و طبق قانون قرار شد در مهلت مقرر ایمن‌سازی انجام شود.»
سیم‌کشی‌های قدیمی و خطر حریق
بروز حریق مهم‌ترین حادثه بازار محسوب می‌شود که امدادرسانی برای آن به دلیل تنگی معابر و محدودیت دسترسی‌ها بسیار دشوار است. شهردار منطقه 12 در این‌باره می‌گوید: «بیشترین حوادث حریق در بازار به سیم‌کشی نادرست و فرسوده برق مربوط می‌شود. با پیگیری موضوع معلوم شد اداره برق طبق ضوابط سیم‌کشی را فقط تا محل کنتور انجام می‌دهد. بر این اساس کاسبان و مالکان موظفند سیم‌کشی برق داخل مغازه‌ها را اصلاح کنند وگرنه طبق دستور قضایی اخذ شده برق واحدهای صنفی قطع می‌شود.» وی از خالی بودن حدود نیمی از بناهای داخل بازار به دلایلی نظیر اوقافی بودن و تبدیل آنها به محل دپوی ضایعات خبر می‌دهد که‌گاه به بروز و گسترش حریق منجر می‌شود.
محله غیرمسکونی
کارشناسان شهری غیرمسکونی شدن بازار را آسیبی جدی برای این محله می‌دانند. جایی که سکونت نباشد اماکن بی‌دفاع شهری افزایش می‌یابد و ناگزیر جرم‌خیز هم می‌شود. غیرمسکونی شدن محدوده بازار دلایل متعددی دارد؛ از جمله محدودیت‌های وضع شده توسط سازمان میراث فرهنگی برای ساخت‌وساز در حریم اماکن تاریخی که سراسر محله بازار را در بر می‌گیرد. این محدودیت‌ها صرفه نوسازی را برای مالکان املاک از بین می‌برد. مشکل دیگر تبدیل املاک مسکونی به انبارهای غیرمجاز کالاست. کاسبان بازار ترجیح می‌دهند در نزدیکی مغازه‌شان، انباری حتی در حد یک اتاق یا پارکینگ آپارتمانی برای دپو کالا اجاره کنند و این موضوع بافت و هویت مسکونی محله بازار را از بین برده است.
به گفته مدیر محله بازار بسیاری از املاک مسکونی محله که بیشتر در شرق خیابان مصطفی خمینی هستند به انبار یا کارگاه تولید پوشاک و کیف و کفش تبدیل شده و ساکنان بومی و قدیمی از آنجا رفته‌اند. افزایش تعداد اتباع بیگانه، سر و صدای ناشی از تخلیه بار و تردد خودروهای باری نیز مشکلات متعددی برای ساکنان فعلی به وجود آورده است. البته این مشکل به محله بازار محدود نمی‌شود و بخشی از املاک محله‌های اطراف نظیر سنگلج، پامنار، امامزاده یحیی(ع) و... نیز به انبارهای غیرمجاز کالا تبدیل شده و با آسیب‌های اجتماعی ناشی از این تغییر مواجهند. مشکلی که به دلیل فراگیری و مخفی‌کاری متخلفان، تلاش اداره ساماندهی شهرداری برای رفع آن با مانع مواجه می‌شود. راست می‌گویند که بازار در حال بلعیدن محله‌های اطراف است! البته تردد روزانه بیش از 800 هزار نفر به بازار تهران نیز ساکنان محله‌های اطراف را از مشکلات ترافیکی بی‌نصیب نمی‌گذارد. در واقع نه تنها سکونت در بازار بلکه همسایگی با آن هم دردسر‌ساز است.
در همینه زمینه :
