گفت‌وگو
حکایت شهر 2هزارساله ایرانی
گفت‌وگو با نویسنده کتاب «دربند» درباره شهری که دروازه ورود اسلام به قفقاز است
علی‌الله سلیمی-روزنامه‌نگار
ساکنان شهرهای شیعه‌نشین قفقاز میراث‌دار تمدن اسلامی در آسیای میانه هستند که با گذشت قرن‌ها توانسته‌اند آیین‌های مذهبی نیاکان خود را حفظ کرده و برای توسعه آن بکوشند. نام‌آشناترین شهر در این زمینه، «دربند» مهم‌ترین شهر شیعه‌نشین داغستان روسیه و دروازه ورود اسلام به قفقاز است که در غرب دریای خزر و در ۲۶۱کیلومتری شمال شهر باکو واقع شده و در دوره اسلامی، باب‌الابواب خوانده می‌شده است. برای معرفی این شهر مهم و تاریخی، کتاب «دربند، شهر 2هزارساله ایرانی» نوشته بهرام امیراحمدیان، به‌تازگی از سوی انتشارات انجمن دوستی ایران و روسیه منتشر شده است. بهرام امیراحمدیان، استادیار مطالعات روسیه، آسیای مرکزی و قفقاز در دانشگاه تهران است. او همکاری‌هایی با وزارت امورخارجه، مرکز آمار ایران و صداوسیما را در طول دوران فعالیت خود در کارنامه‌اش به ثبت رسانده و مقالات و کتاب‌های متعددی را در حوزه تخصصی و مطالعاتی خود، آسیای مرکزی و قفقاز تألیف و منتشر کرده است.
کتاب «دربند، شهر 2هزار ساله ایرانی» اثری در معرفی یکی از شهرهای تاریخی آسیانه میانه است که هویت ایرانی دارد. درباره ساختار اثر و جزئیات آن بگویید.
این کتاب یک مقدمه و 6 فصل دارد. در فصل یکم به معرفی شهر پرداخته شده است. در فصل دوم هم آثار ارزشمند معماری شهر بررسی شده است. همچنین در فصل سوم به معرفی و بررسی بناهای شهر در 2بخش؛ بناهای عمومی و بناهای دینی و تاریخی دربند پرداخته شده است. فصل پنجم هم به شرح باروهای سنگی و اکتشاف دریایی، چگونگی ساخت پایه‌های سنگی شهر از دامنه کوه تا درون آب‌های ساحلی اختصاص یافته است. در فصل بعدی شرحی از اوضاع ساکنان ایرانی شهر در اواخر سده19 و اوایل سده20 ارائه شده است. همچنین فصل ششم و پایانی کتاب اقدامات دولت محلی برای اداره امور شهر و آمادگی برگزاری جشن 2هزارسالگی را به تفصیل شرح داده است.
کتاب تألیفی شما به کدام‌یک از جنبه‌های تاریخی و عمومی شهر دربند می‌پردازد و موقعیت جغرافیایی آن را به چه شکل توضیح می‌دهد؟
این کتاب به معرفی جنبه‌های گوناگون تاریخی، معماری، اجتماعی و اقتصادی شهر دربند می‌پردازد و موقعیت شهر از زوایای گوناگون را با جزئیات شرح می‌دهد. از نظر جغرافیایی هم، دربند، بندری است بر کرانه غربی دریای خزر واقع در جنوب‌شرقی جمهوری داغستان در فدراسیون روسیه. مرکز ناحیه‌ای به همین نام و یکی از بنادر جمهوری فدراتیو روسیه در ساحل غربی دریای خزر. این بندر، شهری است ایرانی با قدمت 2هزارساله با قلعه‌ای سنگی که از دوره ساسانیان به یادگار مانده است. هر ایرانی که از این شهر و قلعه بازدید می‌کند به‌خود می‌بالد که میراث گذشتگان ما و هنر معماری و شهرسازی ایران در آن دوره از چنان شکوفایی و استحکام برخوردار بوده که توانسته تا امروز همچنان پابرجا بماند.
خیلی‌ها معتقدند، دربند، بندر استراتژیک در حاشیه دریای خزر است و پیشینه طولانی دارد. آیا شما به‌عنوان مولف کتاب اختصاصی درباره این شهر، با این نگاه موافق هستید؟
بله، این شهر در گذرگاه مهم و استراتژیک «دربند» یا همان «باب‌الابواب» در کنار دریای خزر واقع شده که تنها راه ارتباط زمینی - جاده‌ای و راه‌آهن - بین قفقازشمالی و قفقازجنوبی و نیز ایران و روسیه در ساحل دریای خزر از آن می‌گذرد. جمعیت این شهر در سال2010 حدود 11هزار نفر بوده است. پیشینه این شهر می‌گوید، دربند یکی از قدیمی‌ترین شهرهای آلبانیای قفقاز بود. درباره دربند در منابع لاتینی، یونانی، عربی، ایرانی، ترکی، ارمنی، گرجی، روسی و غیره و نیز منابع مربوط به قرون وسطای اروپا، اطلاعاتی ارائه شده است. مهم‌ترین و اصلی‌ترین منبع در مورد دربند، کتاب «دربندنامه» است. تاریخ بنای شهر دربند، به‌طور دقیق مشخص نشده اما آثار به‌دست آمده از کاوش‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهد که در قرون 6تا7 پیش از میلاد مکان‌های مسکونی در این منطقه وجود داشته است. گذرگاه دربند از زمان‌های قدیم، یکی از معابر استراتژیک به شمار می‌رفته است.
بناهای تاریخی ازجمله قلعه‌های تدافعی و مقرهای دیده‌بانی این شهر معروفیت بیشتری دارند. درباره این بناها کتاب شما توضیح می‌دهد؟
بله، هون‌ها، اسکاها، سارمات‌ها، خزرها و بعضی اقوام دیگر برای هجوم به قفقازجنوبی و آسیای صغیر همیشه از این گذرگاه مهم و استراتژیک استفاده کرده‌اند. برای جلوگیری از هجوم این قبایل، مردم بومی و بعدها ایرانیان و اعراب، در شهر دربند و در اطراف این گذرگاه اقدام به ساخت قلعه‌های تدافعی و مقرهای دیده‌بانی کرده بودند. دربند به‌عنوان پایگاهی برای مقابله با هجوم قبایل متحد، برای ایرانیان و سپس اعراب، در محافظت از قفقازشرقی تبدیل شده بود که در منابع این دوره به آن «باب»، «باب‌الحدید»، «باب‌الابواب» در زبان عربی، «دربند» درزبان فارسی، «دمیرقاپی‌دربند»به زبان ترکی، «باه» در زبان ارمنی، «تیمورکاه‌القا»، «کاه‌ولقا» به زبان مغولی، «دربندخزر»، «دربندشیروان» و «دربندباکو» می‌گفتند.
کتاب‌ها و منابع تاریخی درباره این شهر چه می‌گویند؟
در کتاب «دده قورقود» نام دربند آورده شده است. جهانگرد آلمانی به‌نام «اولئوری» (قرن 17میلادی)، جهانگرد ترک اولیأچلبی، عقیده دارند که قبر دده‌قورقود در دربند قرار داشته است. در کتاب دربندنامه در این‌باره توضیحاتی داده شده است. دربند به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز بازرگانی قفقازشمالی، کشورهای اروپایی را با کشورهای آسیای میانه و شرق میانه به‌هم مرتبط می‌کرد.
برای ثبت آثار تاریخی این شهر در فهرست میراث جهانی هم اقدامی انجام شده است؟
در سال2003 میلادی، یونسکو مجموعه تاریخی «نارین‌قلعه» و بخش قدیمی دربند با یادبودهای زرتشتیان را در فهرست میراث جهانی قرار داد. در سال2006 هم دربند به‌خاطر همزیستی مسالمت‌آمیز اقوام مختلف به‌عنوان یکی از شهرهای برتر در این زمینه معرفی شد. در این محل 3 دین اسلام، مسیحیت و یهود در کنار هم باآرامش زندگی می‌کنند. دربند همچنین عضو سازمان شهرهای میراث فرهنگی و بخش منطقه‌ای اوراسیایی سازمان جهانی «اتحاد شهرها و دولت‌های محلی» است. 23نوامبر سال2014 ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه فرمان برگزاری جشن 2هزارسالگی شهر تاریخی دربند را امضا کرد. این فرمان در پی اقداماتی بود که رئیس‌جمهور داغستان از 3سال پیش از این تاریخ آغاز کرده بود. اولین‌بار در سال2010 محمدسلام محمدوف، رئیس‌جمهور داغستان ایده برگزاری این جشن را مطرح کرد.
در همینه زمینه :
