نگاه روز
شهروندان و مسئولیت شهروندی
دکتر علی‌اصغر سعیدی/ جامعه‌شناس
مسئولیت اجتماعی شهروندان به معنای کنش‌هایی است که مردم در چارچوب اخلاقی در جامعه مدرن در سازمان‌های جدید مانند سازمان‌های غیردولتی و شبیه به آن برای منفعت جامعه انجام می‌دهند. وظیفه شهروند مدرن در این جامعه انجام چنین وظیفه‌ای است. انجام این مسئولیت بستگی به روابط اجتماعی شهروندان و نگاه آنان نسبت به گروه‌های اجتماعی دارد؛
به‌طور مثال شهروندی که هنگام عبور شهروند دیگر از چراغ قرمز یا برای انداختن آب دهان در خیابان و... به او تذکر می‌دهد یا در واکنش به مسائل اجتماعی که به ضرر جامعه‌اش است در تجمعات شرکت می‌کند، موفق نخواهد بود مگر اینکه همه شهروندان آن جامعه این نوع رفتار اجتماعی را تایید کنند و انجام دهند.
کریس روجک- جامعه‌شناس انگلیسی- در این‌باره می‌گوید: «در جامعه پرریسکی که مردم نگران رخدادهای مختلف هستند آگاهی نقش مهمی دارد» .او برای رفع این نگرانی از شهروند فعال نام می‌برد. شهروند فعال و مسئول کسی است که برای کاهش نگرانی‌هایش از احتمال خطرات جامعه جدید باید به وظیفه اخلاقی خود عمل کند. انجام مسئولیت باید به‌نحوی باشد که شهروند ضمن انجام وظیفه‌اش به دیگران نیز بیندیشد.
یکی از راه‌های داشتن شهروندان فعال و انجام مسئولیت اجتماعی توسط آنها، ایجاد انجمن‌ها و سازمان‌های غیردولتی است که باعث رشد مسئولیت مدنی شهروندان می‌شود؛ به‌طور مثال اتاق بازرگانی که پارلمان بخش خصوصی اقتصاد ایران شناخته می‌شود غیر از دنبال‌کردن منافع گروهی خود در اتاق برای انجام مسئولیت اجتماعی‌اش، جامعه نیکوکاری ابرار را تشکیل داده است. این اقدام به همراه اقدامات انفرادی بخشی از وظایفی است که یک شهروند فعال انجام می‌دهد.
این انجام وظیفه که مسئولیت اجتماعی نام دارد نگرانی‌های شهروندان را کاهش می‌دهد؛ چه این نگرانی از افزایش تورم باشد یا گسترش یک نوع بیماری ناشناخته. به‌طور مثال مسئولیت اجتماعی شهروندان درخصوص کاهش ارزش پول ملی و افزایش قیمت ارزهای خارجی خودداری از خرید ارز است یا وقتی یک جنس گران می‌شود شهروندان باید کنش مسئولیت اجتماعی‌شان را با نخریدن آن نشان دهند. تشکیل انجمنهای مدنی حمایت از مصرف‌کننده در جامعه مدرن برای اطمینان از انجام مسئولیت اجتماعی است. در جامعه ما تنها یک نهاد دولتی برای حمایت از مصرف‌کننده وجود دارد که وظیفه‌اش به تنظیم قیمت‌ها محدود شده، بنابراین نمی‌توان انتظار داشت که مردم به‌صورت جمعی نسبت به کاهش نگرانی‌هایشان واکنش نشان دهند. برای این هدف نیاز به گسترش سازمان‌های غیردولتی است که به‌صورت دمکراتیک و مستقل عمل می‌کنند.
به علاوه در اندیشه‌‌های علوم اجتماعی برای رسیدن به این هدف یعنی برای تحقق رشد مسئولیت اجتماعی شهروندان، راهکار گسترش حوزه عمومی مطرح شده است تا مردم نسبت به مسئولیت اجتماعی خود آگاه شوند و در مواقعی که لازم است دخالت کنند؛ در غیراین صورت نمی‌توان انتظار داشت مردم همه با هم هماهنگ رفتار کنند.
اگر مردم جامعه با وجود نگرانی از رشد مشکلات اجتماعی مانند افزایش مصرف مواد‌مخدر و... در عمل بی‌تفاوت باشند، دلیل آن فقدان یا محدودبودن حوزه عمومی و کمبود انجمنهای مدنی و مستقل در حوزه‌های گوناگون است. با گسترش حوزه عمومی این انفعال در میان شهروندان کمتر خواهد شد. بنابراین یکی از معمولی‌ترین واکنش‌های افراد و گروه‌های اجتماعی در مواقع اضطرار، گسترش حوزه عمومی است تا راه‌های کاهش خطرات را به مردم پیشنهاد دهد. به‌طور مثال در جامعه انگلستان پس از رفراندمی که به خروج بریتانیا از اتحادیه اروپا رأی داد تمام شبکه‌های تلویزیونی و محافل انجمنی و گروه‌ها و احزاب سیاسی که حوزه عمومی خوانده می‌شوند مردم را در جریان پیامدهای این امر می‌گذاشتند تا بدین‌ترتیب بحران جامعه به بحث گذاشته شود. اگرچه ممکن است این کار گاهی در کوتاه مدت به نتیجه مطلوب هم نرسد اما مردم آگاه هستند و براساس چشم‌اندازهایشان مسئولیت خود را انجام می‌دهند. در جامعه ما افراد و گروه‌های نادری وجود دارند که در خود احساس مسئولیت اجتماعی کرده و بر این اساس رفتار می‌کنند. البته این گروه‌های فعال نیز با مخاطرات بسیاری مواجه هستند. باید توجه کنیم که مسئولیت اجتماعی از آگاهی ما شکل می‌گیرد. اعضای یک جامعه باید به اطلاعات کافی دسترسی داشته باشند تا بتوانند واکنش صحیحی از خود بروز دهند.
در دنیای امروز اطلاعات زیادی منتشر می‌شود که فلان کالا تبلیغاتی است در اینجا یک گام به سوی آگاهی برداشته شده است. مرحله دوم این است که شهروندان با توجه به مسئولیت اجتماعی‌ای که احساس می‌کنند چه اندازه نسبت به پیامدهای ناخواسته این موضوع نگران می‌شوند و به آن واکنش نشان می‌دهند. در جامعه غرب واکنش به این شکل است که اگر این کالا را مصرف کنند چه پیامدی خواهد داشت؛ شهروندی فعال به این صورت است.
تنها راهی که می‌توان مردم را از مسائل جامعه و پیامد بعضی رفتارها آگاه کرد، افزایش حوزه عمومی است. به جای آنکه بگوییم معتاد، بیمار است باید اجازه دهیم جامعه با این پدیده روبه‌رو شود و چشم‌انداز و مخاطره را جلوی روی خود ببیند نه اینکه با گفتن جمله «معتاد بیمار است» جلوی اقدامات تنبیهی را هم بگیریم. در مواجهه با افزایش ناگهانی نرخ ارز مردم باید نسبت به پیامد رفتارهای‌شان آگاه باشند. اما همان‌طور که دیدیم در روزهایی که مردم برای خرید ارز به صرافی‌ها هجوم برده بودند، صداو سیما هیچ برنامه‌ای درباره این رفتار مردم پخش نکرد تا شهروند از طریق رسانه عمومی نسبت به پیامد رفتار خود آگاهی کسب کند. اگر علت این موضوع را از مسئولان بپرسید، پاسخ خواهند داد این‌گونه بحث‌ها باعث تشویش اذهان عمومی است درصورتی که این نگاه اشتباه است. باید افکار عمومی را آگاه کرد تا کنش‌های عقلانی‌تری از خود بروز دهند و این تنها با ورود مردم به حوزه عمومی و گسترش نفوذ این حوزه ممکن است.
